Λαιστρυγόνες
Μετάφραση – Πρόλογος – Σχόλια: Ευγενία Κριτσέφσκαγια
Εκδόσεις: Οροπέδιο
Σελ.: 104
Η Ελληνική Γη της Επαγγελίας του Αλεξάντρ Κουπρίν
Ο Αλεξάντρ Κουπρίν (1870-1938) γεννήθηκε στη Ρωσία, έζησε εξήντα οκτώ χρόνια, από τα οποία τα δεκαεπτά στο Παρίσι ως μετανάστης, και πέθανε στο Λένινγκραντ, έναν χρόνο αφότου επέστρεψε στην πατρίδα για να ολοκληρώσει εκεί τη γήινη πορεία του. Στη Γαλλία δεν κατάφερε να ριζώσει, όπως οι περισσότεροι εμιγκρέδες. Γύρισε στη Ρωσία άρρωστος και αποκαμωμένος, αλλά ανάμεσα σε δεκάδες γράμματα και τηλεγραφήματα από θαυμαστές του που τον καλωσόριζαν, υπήρχε ένα που ήταν το πολυτιμότερο όλων: το τηλεγράφημα που έστειλε κάποιος φίλος της νιότης του, ένας Έλληνας από την Μπαλακλάβα της Κριμαίας, ο Κόλιας Κωνσταντής, ήρωας των τρυφερών και γενναίων Λαιστρυγόνων: «Καλώς επέστρεψες στην πατρίδα».
Αν ο Κουπρίν αντί για τη Γαλλία πήγαινε στην Ελλάδα, ίσως ο πόνος του να ήταν πιο υποφερτόςꞏ οι Λαιστρυγόνες, οκτώ μικρά και φωτεινά διηγήματα, μας επιτρέπουν να κάνουμε αυτή τη σκέψη.
Ο Κουπρίν, γιος μιας πτωχευμένης αριστοκρατικής οικογένειας, γεννήθηκε το 1870 στην πόλη Ναροβτσάτ της κεντρικής Ρωσίας, ένα μέρος άχαρο, θλιβερό, με πυρκαγιές το καλοκαίρι και μπόλικη σκόνη. Ορφάνεψε από πατέρα όταν ήταν ενός έτους και το 1874 η μητέρα του με τα τρία της παιδιά μετακόμισε στη Μόσχα και εγκαταστάθηκε σε έναν οίκο για χήρες. Το 1876, όταν η κατάσταση της οικογένειας έγινε εξαιρετικά δυσμενής, έστειλαν τον Κουπρίν σε ορφανοτροφείο, όπου έζησε και πήγαινε σχολείο για τέσσερα χρόνια. Ο Κουπρίν δεν μίσησε ούτε τη γενέτειρά του, που του φέρθηκε τόσο σκληρά, ούτε τους ανθρώπους που συχνά έπαιρναν, αναγκαστικά, βάναυσες αποφάσεις για τη μοίρα του. Όλες αυτές οι εμπειρίες αλέθονταν στον μύλο του τεράστιου ταλέντου του και παρήγαν ιστορίες. Ιστορίες, που βοηθούν να συμπληρωθεί το παζλ της ζωής και της σκέψης του ίδιου του συγγραφέα.
Ο Κουπρίν ταξίδεψε σε όλη τη χώρα και δοκίμασε περισσότερα από είκοσι επαγγέλματα, καθόλου ευγενικά: τσαγκάρης και νοσοκόμος στο νεκροτομείο, ψάλτης και ηθοποιός, δάσκαλος και αλογοκλέφτης, πυγμάχος και παλαιστής στο τσίρκο. Ό,τι αφηγείται, το έχει βιώσει ο ίδιος, εξού και η εξαιρετική ακρίβεια και η βαθιά γνώση σε κάθε του περιγραφή. Έτσι, το 1909, στην Οδησσό, ο Κουπρίν ανεβαίνει στον ουρανό με αερόστατο για να γράψει άρθρο για την τοπική εφημερίδα και κατεβαίνει με σκάφανδρο – με άδεια του Λιμενικού της Οδησσού – στον πυθμένα της θάλασσας για να περιγράψει εξ ιδίας πείρας τις εντυπώσεις των «Δυτών» στο ομώνυμο διήγημα των Λαιστρυγόνων.
Η αναφορά στην Ελλάδα δεν ήταν πλασματική. Δύο ήταν οι πόλεις που είχαν σκλαβώσει για πάντα την ψυχή του, και οι δύο καθ’ όλα «ελληνικές»: η Οδησσός της νότιας Ρωσίας και η Μπαλακλάβα της Κριμαίας.
Ο Κουπρίν είχε τεράστιο σωματικό και ψυχικό εκτόπισμα. Ο τόπος δεν τον χωρούσε, ήταν πάρα πολύς για μια και μοναδική πόλη, για ένα και μοναδικό γραφείο, για έναν και μοναδικό έρωτα. Η δίψα για ζωή και περιπέτειες τον ωθούσε ν’ αλλάζει παραστάσεις, γι’ αυτό όλοι οι ήρωές του έχουν ένα – μεγαλύτερο ή μικρότερο – κομμάτι του ίδιου του Κουπρίν. Πλην, θα έλεγα, των Ελλήνων της Μπαλακλάβας, όπου ο Κουπρίν υπήρξε μάλλον μαθητής παρά δάσκαλος.
Πώς όμως προέκυψε η Μπαλακλάβα, αυτή η Γη της Επαγγελίας του συγγραφέα;
Στα απομνημονεύματά της η πρώτη σύζυγός του, η Μαρία Κουπρινά-Ιορντάνσκαγια, γράφει: «Όταν ζούσαμε κοντά στη λεωφόρο Νιέφσκι, ο Αλεξάντρ Ιβάνοβιτς βρήκε ένα μαγαζάκι που πουλούσε στρείδια της Μαύρης Θάλασσας… με μια μικρή ταμπέλα πάνω από την πόρτα “Κατάστημα στρειδιών Γ. Δεναξά”».
Ο Γρηγόρης Δεναξάς ήταν αδερφός του Αθανάσιου Δεναξά, του μεγαλύτερου προμηθευτή στρειδιών, από τη Σεβαστούπολη της Κριμαίας. Μόλις ο Κουπρίν, λάτρης των στρειδιών, έμαθε ότι υπάρχει τέτοιο τεφαρίκι δίπλα του, πήγε αμέσως στο κατάστημα, έφαγε επιτόπου καμιά δεκαριά θαλασσινά και έπιασε κουβέντα με τον ιδιοκτήτη. Ο Γρηγόρης Δεναξάς καταγόταν από την «καλύτερη πόλη του κόσμου», την Μπαλακλάβα, όπου στα παράκτια βράχια οι Έλληνες, «οι καλύτεροι ψαράδες του κόσμου», ψάρευαν «τα καλύτερα στρείδια της Μαύρης Θάλασσας».
Ο Κουπρίν πήγε στην Μπαλακλάβα το 1904 και αποφάσισε να μείνει εκεί για πάντα. Αγόρασε ένα οικοπεδάκι στην τοποθεσία Κεφαλόβρυση, όπου σκόπευε να χτίσει σπίτι με κήπο, και μπήκε μαθητευόμενος σε έναν από τους πολλούς συνεταιρισμούς ψαράδων της πόλης. Ο ένας χρόνος που έζησε στην Μπαλακλάβα ήταν ίσως ο πιο ευτυχισμένος της ζωής του.
Ο Κουπρίν όχι μόνο αγαπάει και θαυμάζει τους Λαιστρυγόνες της Μπαλακλάβας, αλλά γίνεται ένας από αυτούς και έτσι θέλει να μείνει.
Μια από τις απερισκεψίες του Κουπρίν ήταν καθαρά «λαιστρυγονική».
Ένα βράδυ, γιορτάζοντας με τους Λαιστρυγόνες του μια καλή ψαριά σε ένα από τα καφενεία της Μπαλακλάβας και έχοντας πιει αρκετά, ο Κουπρίν στέλνει τηλεγράφημα στον τσάρο Νικόλαο Β’: «Η Μπαλακλάβα ανακηρύσσει τον εαυτό της ανεξάρτητη Δημοκρατία». Ο τσάρος τού απαντάει αμέσως: «Μην πίνεις με άδειο στομάχι».
Πιστεύουμε πάντως ότι όλες οι πλάνες του Κουπρίν ήταν απόρροια τόσο του χαρακτήρα του όσο και της αγάπης του για τον άνθρωπο… Και το μεγαλύτερο όνειρό του, να μείνει για πάντα μαζί με τους Έλληνες ψαράδες της Μπαλακλάβας, ναυάγησε λόγω αυτής της απέραντης αγάπης και της αυταπάρνησης που τον χαρακτήριζε.
Τον Οκτώβρη του 1905, ο Κουπρίν διάβαζε δημόσια στη Σεβαστούπολη, έδρα του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας, αποσπάσματα από τη Μονομαχία, μεσούσης της Πρώτης Ρωσικής Επανάστασης. Στο τέλος της βραδιάς τον πλησίασε ένας ναυτικός και τον ευχαρίστησε για τη Μονομαχία, που έκανε τους αξιωματικούς να καταλάβουν τον «τραγικό χαρακτήρα του ρόλου τους». Έναν μήνα αργότερα, αυτός ο αξιωματικός θα πρωτοστατήσει στην εξέγερση στο καταδρομικό «Οτσάκοφ», και ο Κουπρίν θα γίνει μάρτυρας της απάνθρωπης καταστολής της.
Ο Κουπρίν όχι μόνο γράφει δοκίμιο με τίτλο «Τα γεγονότα της Σεβαστούπολης», όπου δίνει σκληρή περιγραφή της σφαγής των ναυτών του «Οτσάκοφ» και εκφράζει καθαρά και ξάστερα τις απόψεις του, αλλά και φυγαδεύει καμιά δεκαριά ναύτες, που κατάφεραν να σωθούν από τον όλεθρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους Λαιστρυγόνες της Μπαλακλάβας γνώριζαν το συμβάν, αλλά κανένας τους δεν πρόδωσε τον Κουπρίν. Μετά τα «Γεγονότα της Σεβαστούπολης», ο διοικητής του στόλου, ναύαρχος Τσουχνίν, διατάσσει τον Κουπρίν να εγκαταλείψει τη Σεβαστούπολη και την Μπαλακλάβα. Αυτό το επεισόδιο ο Κουπρίν το περιγράφει στο διήγημα «Σβετλάνα» – όχι στο ομώνυμο διήγημα του ανολοκλήρωτου δεύτερου μέρους των Λαιστρυγόνων (1917-1918), αλλά σε εκείνο που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1934:
«Μπήκε ο αστυνόμος Τσεμκό, παλιός μου γνώριμος, με κάτι χαρτιά κάτω από τη μασχάλη και ανέκφραστο πρόσωπο.
“Παρακαλώ, διαβάστε τούτο το έγγραφο και υπογράψτε”.
Ήταν από ένα υψηλά ιστάμενο πρόσωπο της Σεβαστούπολης κι έλεγε: “Διατάζουμε τον τάδε, αυτοαποκαλούμενο λογοτέχνη, και υπολοχαγό εν αποστρατεία, να εγκαταλείψει μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες την Μπαλακλάβα και του απαγορεύουμε αυστηρά να βρίσκεται στο εξής στην περιοχή μεταξύ Σεβαστούπολης και Μπαλακλάβας…”.
Ήρεμα, χωρίς περιττές ερωτήσεις και διαμαρτυρίες, υποτάχθηκα στη βούληση των αρχών: μέσα σε μισή ώρα μάζεψα τα πράγματά μου στις δύο βαλίτσες εκστρατείας και είπα:
“Είμαι έτοιμος”.
…Αντίο για πάντα αγαπημένη μου Μπαλακλάβα. Αντίο χωραφάκι μου στην Κεφαλόβρυση, που με τόση αγάπη σε καλλιεργούσα, αντίο αγαπημένοι μου φίλοι, ψαράδες της Μπαλακλάβας – Κωνσταντή, Παρατινέ, Καπετανάκη, Στυλιανούδη, Βατικιώτη, Μουρούζη και όλοι εσείς γενναίοι Έλληνες, που μαζί σας μοιράστηκα τις χαρές, τους κινδύνους και τις δυσκολίες της ζωής στη θάλασσα. Αντίο “Σβετλάνα”, όμορφο σκαρί. Δεν ήταν γραφτό μου να ξαναδώ αυτό τον γαλήνιο τόπο. Να τι δυστυχίες φέρνει στον δρόμο μας ο ιπποτικός νόμος: “Πάντα να υπερασπίζεσαι τη μειονότητα”».
Στην πραγματικότητα, ο Κουπρίν δεν έφυγε ποτέ από την Μπαλακλάβα. Είναι παντού – στα μνημεία, στις αναμνηστικές πλάκες, στα ονόματα των οδών. Η Μπαλακλάβα τον είχε υιοθετήσει. Τον λάτρεψε όπως τη λάτρεψε κι εκείνος, και της αφιέρωσε έναν απλό και φωτεινό κύκλο διηγημάτων του – τους Λαιστρυγόνες.
Οροπέδιο, Καλοκαίρι 2024, Τεύχος 27, Αφιέρωμα στον Κώστα Κουλουφάκο
Μόλις κυκλοφόρησε ένα ακόμα τεύχος του περιοδικού «Οροπέδιο», πάντα με ενδιαφέρουσα ύλη και ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στον Κώστα Κουλουφάκο, για την πραγματοποίηση του οποίου συνεργάστηκαν οι Δ. Κανελλόπουλος, Ζ. Συνοδινός, Έ. Φιλοκύπρου, Ν. Σιαπκίδης, Δ. Ραυτόπουλος και ο Γ. Ανδρειωμένος. Η σχετική ύλη πλαισιώνεται από ανθολόγιο κειμένων και χρονολόγιο του Κουλουφάκου, καθώς και συναφές φωτογραφικό υλικό. Ο Κώστας Κουλουφάκος υπήρξε ένας από τους πλέον δραστήριους και ενεργούς διανοουμένους της Αριστεράς στα μεταπολεμικά χρόνια. Δεν παραμέλησε όμως ποτέ την πολυσχιδή συγγραφική του δραστηριότητα, πράγμα που αποδεικνύεται με την πρόσφατη ογκωδέστατη δίτομη έκδοση των δημοσιευμένων του έργων από τις εκδόσεις Κίχλη. Ο Κουλουφάκος και άλλες προσωπικότητες των γραμμάτων, όπως ο Ρίτσος, ο Αναγνωστάκης, ο Τίτος Πατρίκιος, πρωταγωνίστησαν στην πνευματική ζωή του τόπου κατά την ταραγμένη μεταπολεμική και μετεμφυλιοπολεμική περίοδο, κυρίως μέσω της έκδοσης του περίφημου περιοδικού «Επιθεώρηση Τέχνης».
