Ζούμε το λυκόφως της εποχής της υποκινητικότητας, που έκανε ανθρώπους να μην μετατοπίζονται από τον γενέθλιο χώρο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους – όπως έλεγε ο Κώστας Ουράνης. Περνάμε σε μια εποχή υπερκατανάλωσης μεταφορικού έργου. Για τον πολιτισμό των προχωρημένων μεταβιομηχανικών κοινωνιών ο Γάλλος φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν7 θα πει ότι πέφτει θύμα της ταχύτητας, και μάλιστα μιας ταχύτητας που τρέχει όλο και πιο γρήγορα!
Η ταχύτητα, που ακυρώνει τη σημασία των διαδρομών, που καταργεί ή κάνει ενοχλητική την παρουσία των ενδιάμεσων χώρων, που τροφοδοτεί μια ασυνεχή άποψη για τον χώρο, γίνεται ένα πραγματικό πρόβλημα. «Ο βαθμός της ταχύτητας είναι αντιστρόφως ανάλογος προς την ένταση της λήθης», θα πει ο Μίλαν Κούντερα στο έργο του «Η βραδύτητα», υποστηρίζοντας μια ψυχολογική ιδέα για τις επιπτώσεις της ταχύτητας πάνω στο αίσθημα της ενοχής.8
Όμως οι ταχύτητες συνιστούν ένα σημαντικό περιβαλλοντικό και συγκοινωνιακό πρόβλημα: Οι κινητήρες εσωτερικής καύσης που υπερβαίνουν το λειτουργικό optimum, δηλαδή την «άριστη» ταχύτητα, παράγουν πολύ περισσότερους ρύπους και καταναλώνουν πολύ περισσότερη ενέργεια σε σχέση με το ποσοστό αύξησης της ταχύτητας.
Τα υπερηχητικά τζετ εξοικονομούν 5-6 ώρες στους επιχειρηματίες που ταξίδευαν – το πάλαι ποτέ – από το Λονδίνο στην Αυστραλία, προσβάλλουν όμως ταυτόχρονα τη στοιβάδα του όζοντος.
Παράλληλα με την ανθρώπινη φύση και η περιβάλλουσα φύση υφίσταται τις συνέπειες αυτής της αγχωτικής σπουδής.
Ο Εντγκάρ Μορέν θα αναφερθεί στην ανάγκη της «επιβράδυνσης» για να «αποφευχθεί η έκρηξη ή κατάρρευση», όμως κάτω από αυτή την επιδερμική προτροπή θα ανακαλύψει κανείς εύκολα την ανάγκη επανασυμφιλίωσης του ανθρώπου με τους φυσικούς του ρυθμούς: Σε αντίθεση με ένα σύστημα ανταγωνιστικό, του οποίου οι οικονομικές, κοινωνικές και πληροφοριακές συνιστώσες διέπονται από την αγχωτική επίθεση εναντίον του χρόνου, μια νέα σχέση του υποκειμένου με τον χρόνο συνιστά προτίμηση ποιότητας ζωής.
Ένα εξημερωμένο παρελθόν;
«Σπεύδε βραδέως», λοιπόν, σε νέα έκδοση. Στον νέο ανταγωνιστικό περίγυρο, όπου τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης της μνημειακότητας, ποδοπατούνται ή τείνουν να ποδοπατηθούν. Όπου η διαλεκτική της ζωής, πολύ πιο έντονη και ορατή πλέον, δημιουργεί νέες διαδρομές, καταργώντας, τεμαχίζοντας ή ακυρώνοντας τις παλιότερες.
Η διαλεκτική της ζωής ανοίγει δρόμους, κορυφώνει το αίτημα της αλλαγής σε αναπτυξιακή ψύχωση, όμως η ίδια μέσα από τα σπλάχνα της μεταβλητότητας εκμαιεύει το αίτημα της συντήρησης του παρελθόντος, το αίτημα της αναγνώρισης κάποιων στοιχείων ως «διατηρητέων».
Πρώτο λοιπόν το «κρατούμενο»: Οι μουλαρόδρομοι, τα καλντερίμια, τα μονοπάτια, αποτελούν στοιχεία διατηρητέα, ως υλικοί φορείς μνήμης, ως θέματα προς μελέτη και αναψηλάφηση της ιστορίας από τις επόμενες γενιές.
Σύμφωνα με τον «Χάρτη της Βενετίας» του 1965, κείμενο με διεθνή αναγνώριση που προσδιορίζει την έννοια της «μνημειακότητας»,9 η συντήρηση των στοιχείων του παρελθόντος δεν αποβλέπει μόνο στη διάσωση έργων τέχνης αλλά και στην προστασία της ιστορικής μαρτυρίας: Η συντήρηση δεν «θεραπεύει» μια απλή αίσθηση νοσταλγίας, αλλά τροφοδοτεί μια «κατανάλωση» πολιτισμού, που συναρθρώνεται με τις άλλες γνωσιολογικές λειτουργίες.
Η ταυτότητα των αρνητών
Οι ειδικοί ή γενικοί χρήστες της μνημειακότητας αποτελούν μια σημαντική πολιτιστική κατηγορία. Κοντά σ’ αυτούς όμως υπάρχουν και εκείνοι οι ιδιόμορφοι καταναλωτές χώρου, που συχνά εκτρέφουν οικολογικές ευαισθησίες. Είναι αυτοί που φαντασιώνουν ένα παρελθόν φυσικότητας, αντιπαραβάλλοντάς το με το απωθητικό παρόν της ρύπανσης, των θορύβων, των εκρηκτικών ρυθμών κίνησης, των αγχωτικών μορφών ζωής.
Όπως ακριβώς στις αρχές του 19ου αιώνα η Βιομηχανική Επανάσταση είχε δημιουργήσει στην Αγγλία μια ιδιόμορφη σχολή αρνητών της, που εκφράστηκε στον χώρο της λογοτεχνίας υπό τη μορφή του ρομαντισμού με τους Μπλαίηκ, Γουωρτσγουώρθ, Βύρωνα, Κόλριτζ κ.λπ.,10 έτσι και ο μεταβιομηχανικός πολιτισμός της καλπάζουσας τεχνολογίας δημιουργεί μια νέα άρνηση υπό τη μορφή της ζήτησης παρελθόντος. Όμως το παρελθόν αυτό έχει υποστεί μια ριζική και εξωραϊστική αφαίρεση, έχει εξημερωθεί επιπόλαια μέσα στην προκρούστια κλίνη της φυσιοκρατικής φαντασίας.
Τα μονοπάτια που τσάκιζαν τα πόδια των παιδιών στη μετακίνησή τους προς το σχολείο του «διπλανού» χωριού φαντάζουν ως γραφικά, οι Ινδιάνοι που έπαιρναν το σκαλπ των λευκών δηλώνονται ως διατηρητέοι και φωτογραφήσιμοι, οι υγρότοποι που έπνιγαν τους χωρικούς στην ελονοσία αποθεώνονται ως θύλακες αυθεντικής φύσης.
Οι πιο αποκλίνοντες και «έκκεντροι» άνθρωποι της εποχής μας παίζουν συχνά με το παρελθόν, συγχέοντας τη μνημειακότητα με τη λειτουργικότητα, έχοντας μάλλον μια οπισθοδρομική παρά «μελλοντοδρομική» λογική.
Πολύ συχνά το αίτημα της διατήρησης εκφέρεται χωρίς μια πραγματική ιστορική αίσθηση, αλλά και χωρίς ουσιαστική ανάδειξη των ποιοτήτων που μπορούν να επιβιώσουν μέσα στα νέα συστήματα κοινωνικών και πολιτιστικών πρακτικών.
Ιδιαίτερα σε μια χώρα «ιστοριοβόρα» και «μνημειοκεντρική» όπως η Ελλάδα, πρέπει να υπογραμμίζει κανείς διαρκώς ότι το παρελθόν δεν είναι στο σύνολό του διατηρητέο.
Από την άλλη πλευρά, όμως, αξίζει να υπογραμμίζεται ότι αρκετές από τις «παρωχημένες» πρακτικές δεν πρέπει να θυσιάζονται στον βωμό ενός συμπλεγματικού εκσυγχρονισμού, που υποδέχεται άκριτα την οποιαδήποτε ιστορική νεοπλασία.
Πολλές και διάφορες κυκλοφοριακές πρακτικές αξίζουν να συντηρούνται όχι μόνο ως ιστορικοί δείκτες αλλά και ως πρακτικές βιώσιμες, συμβατές με τις τρέχουσες τεχνολογίες και την ποιότητα ζωής.
Κυκλοφοριακός πλουραλισμός
«Περνώντας την ημέρα του βαδίζοντας, ο Ρουσώ συλλαμβάνει το μεγαλόπνοο σχέδιο να εντοπίσει εντός του περιπατητή (homo viator) τον άνδρα εκείνο που παραμένει κοντά στη φύση, που δεν έχει παραμορφωθεί από τον πολιτισμό, την εκπαίδευση, τις τέχνες».
Frederic Gros, «Περπατώντας»11
Σε ένα πλουραλιστικό σύστημα μεταφορών, το «ιλιγγιώδες» μπορεί να συμπληρώνεται από αυτό που ακολουθεί τους σωματικούς ρυθμούς.
Η διαρρύθμιση του κυκλοφοριακού χώρου μπορεί να αντιστοιχεί σε όλα τα κυκλοφοριακά σενάρια. Οι επιταγές του κυκλοφοριακού έργου, που γενικά περιορίζονται στην ταχύτητα, την ασφάλεια, την άνεση και την οικονομία, μπορούν να συμπεριλαμβάνουν την αναψυχή, την επικοινωνία, την άσκηση.
Ένας τέτοιος εμπλουτισμός του κυκλοφοριακού συστήματος θα σήμαινε όχι μόνο την αναγνώριση των δικαιωμάτων του πεζού ή του ποδηλάτη, ούτε μόνο την αναδιανομή του κυκλοφοριακού χώρου προς όφελος αυτών των τελευταίων. Επιπλέον θα σήμαινε και την παρέμβαση προς όφελος νέων οικονομικών και χωροταξικών διαρθρώσεων κυρίως μέσα στις πόλεις, όπως επίσης και την αναγνώριση της συμβολής των ήπιων μορφών κυκλοφορίας στην ανοδική εξέλιξη του «δείκτη κοινωνικής ευημερίας».12
Στις μεγάλες πόλεις η πεζοπορία γίνεται απειλούμενο είδος λόγω των οχλήσεων που δημιουργεί η αυτοκίνηση, ενώ έμμεσα πλήττεται από την υπάρχουσα χωροταξική διάρθρωση. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της τελευταίας είναι η αποστασιοποίηση των χρήσεων: Η κατοικία, η εργασία, η παιδεία, η αναψυχή, η άθληση, ο πολιτισμός, διασπείρονται σε όλο και μεγαλύτερες αποστάσεις μεταξύ τους, οι οποίες απαιτούν τη χρήση μεταφορικών μέσων.
Οι σύγχρονοι όροι οικονομικότητας επιβάλλουν ορισμένα minimum μεγέθη των οικονομικών, εκπαιδευτικών και άλλων δραστηριοτήτων, που κατ’ αυτό τον τρόπο αποκτούν υπερτοπικό χαρακτήρα. Οι υπεραγορές, τα συγκροτήματα σχολικών κτιρίων, οι εστίες αναψυχής, οι ιατρικές υπηρεσίες, υπερβαίνουν συχνά τη συνοικιακή κλίμακα, η λογική της αγοράς διαμορφώνει δομές πέραν της οδοιπορικής εμβέλειας.
Ο Λε Κορμπυζιέ έλεγε στις «Βασικές αρχές της πολεοδομίας» για τους δρόμους των αρχών του προηγούμενου αιώνα: «Στα φοιτητικά μου χρόνια ο δρόμος ήταν δικός μας, τραγουδούσαμε μέσα στον δρόμο, συζητούσαμε».
Ενώ από τη μια πλευρά οι πόλεις παράγουν μια ισχυρή «κεντρομόλα» δύναμη επί του πληθυσμού του συνολικού εθνικού χώρου, από την άλλη πλευρά ο αναπτυσσόμενος καταμερισμός των λειτουργιών δημιουργεί μέσα στα πλαίσιά τους μια δύναμη «κεντρόφυγη», η οποία οδηγεί στην υπερεπέκταση.
Πρόκειται για ένα ιδιόμορφο αστικό big bang, που εξασθενίζει τη λειτουργικότητα των αστικών κυττάρων (συν-οικιών) και δημιουργεί μια ενδοαστική υπερκινητικότητα. Η υπέρβαση της οδοιπορικής εμβέλειας μέσα στο σύστημα της υπερεξαπλωμένης πόλης συναρθρώνεται με την εξασθένιση των συνοικιακών – κοινοτικών σχέσεων και με την άμβλυνση όλων των συλλογικοτήτων στους αστικούς μικροχώρους.
7. Εντγκάρ Μορέν – Αν Μπριζίτ Κερν, «Γη Πατρίδα», εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1993.
8. Μίλαν Κούντερα, «Η βραδύτητα», μετάφραση Σεραφείμ Βελέντζα, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1996.
9. Χάρτης της Βενετίας, 1964, πραγματοποιήθηκε στη Βενετία στις 25-31 Μαΐου 1964 και διοργανώθηκε από το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS).
10. The Norton Anthology of English Literature, W.W Norton and C, London 1979.
11. Frederic Gros, «Περπατώντας», μετάφραση Ρούλα Τσιτούρη, εκδόσεις Ποταμός, 2015
12. Mιχάλης Μοδινός, «Αναζητώντας νέους δείκτες κοινωνικής ευημερίας», Νέα Οικολογία, Απρίλιος 1995.
Διαβάστε επίσης
Οι αρχαίοι λαοί διέσχισαν με τα πόδια άγνωστες περιοχές σε αναζήτηση καλύτερων τόπων
