Για μια βιβλιοθήκη δίχως σύνορα
Απαλλαγμένος από τις σκοτούρες τού βιοπορισμού και τις ταπεινές επιδιώξεις του, ο Ελίας Καννέτι μας συστήνει τον μοναδικό λογοτεχνικό του ήρωα στο πρόσωπο του σινολόγου καθηγητή Πέτερ Κιν ως πρόσωπο υψηλής πνευματικότητας που ζει και αναπνέει περιχαρακωμένος στα όρια της τεράστιας βιβλιοθήκης του. Ο ήρωάς του δεν έχει μάτια για τους γύρω του ανθρώπους, ούτε για τον κόσμο γενικότερα. Αποστρέφεται κάθε εκδήλωση κοινωνικότητας – πριν απ’ όλα, τις επιθυμίες του σώματος και κάθε μέριμνα φροντίδας του. Γενικά θεωρεί προσβλητική κάθε ιδέα συγχρωτισμού τόσο με τους άλλους όσο και με το ίδιο του το είδωλο. Γι’ αυτό στο σπίτι – βιβλιοθήκη δεν υπάρχουν καθρέφτες που να του θυμίζουν το σαρκίο του και να του αποσπούν την προσοχή από τις πνευματικές του ενασχολήσεις. Ο ίδιος μόλις που αναγνωρίζει την εικόνα του όταν στους σύντομους περιπάτους του παρασύρεται καμιά φόρα και κοιτά φευγαλέα τις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων. Η όραση είναι για να μελετά κανείς τις πηγές της σοφίας που κρύβουν τα εκλεκτά αναγνώσματα. Δεν ξοδεύει ούτε ένα βλέμμα για τους περαστικούς. Βλέπει τον κόσμο του μόνο, τα υπόλοιπα είναι ευτελή και ανάξια προσοχής. Κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου αποτελεί μια πρόκληση ενάντια στον κόσμο του: «σε ένα κεφάλι δίχως κόσμο», όπως τιτλοφορεί χαρακτηριστικά το πρώτο μέρος του μυθιστορήματός του. Ακόμα και τα έπιπλα του προκαλούν την αίσθηση του περιττού και του ευτελούς – φυσικά εξαιρεί το γραφείο και τις βιβλιοθήκες. Αηδιάζει με την τιποτένια ροπή του άθλιου πλήθους στις διασκεδάσεις, περιφρονεί τη φροντίδα του ντυσίματος, ως και τη βιολογική ανάγκη του φαγητού.
«Πίστευε πως επιστήμη και αλήθεια είναι ένα και το αυτό: και την αλήθεια την πλησιάζεις μόνο όταν απαρνηθείς τους ανθρώπους. Η καθημερινή ζωή ήταν σύγχυση και πλάνη».
Ο ίδιος ως καθηγητής των ανατολικών γλωσσών είναι ολιγογράφος, μισεί το περιττό, για αυτό οι μελέτες του θεωρούνται θέσφατο στον κόσμο των σινολόγων. Ό,τι γράφει μένει ανεξίτηλο. Η αυθεντία του στον κόσμο των σινολόγων τον καθιστά διάσημο και αποδέκτη προσκλήσεων σε κορυφαία διεθνή συνέδρια, πράγματα που αρνείται συστηματικά καθώς τα θεωρεί παρακμιακές κοσμικότητες. Φυσικά αρνείται και κάθε πανεπιστημιακή έδρα που του προσφέρεται, προτιμώντας την ερημιά του δικού του κόσμου.
Αυτό το υπερβολικά αποστειρωμένο σύμπαν του τρομερού καθηγητή Κιν θα το διαβολίσει με αφοπλιστική ευκολία μια δράκα χυδαίων ανθρωπάριων που εμφανίζονται ο ένας μετά τον άλλον στο μυθιστόρημα ως χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι του έξω κόσμου. Του κόσμου εκείνου για τον οποίο ο Κιν δεν χαλάλισε ούτε μια μάτια περνώντας ανάμεσα στους ανθρώπους σα να ήταν αόρατοι, διαφεύγοντάς του ότι ο ίδιος παρέμενε τραγικά εκτεθειμένος στα βλέμματα των άλλων. Στο ερμητικά ασκητικό περιβάλλον του Κιν θα εισβάλει η Θηρεσία, η οποία καλείται να καλύψει το κενό που προκαλεί η απέχθεια του Κιν απέναντι σε κάθε είδους πρακτική έγνοια του βίου. Η Θηρεσία εμφανίζεται ως οικονόμος και στην ουσία με τη συνδρομή διαφόρων αποβρασμάτων θα προσπαθήσει να καταλύσει το βασίλειο του Κιν. Πώς; Με τον δόλο. Απέναντι στον καθηγητή Κιν, που είναι η εκλεκτότερη προσωποποίηση της πνευματικότητας, ο Κανέττι αντιπαραβάλλει, ως τον αντίποδά της, μια δολερή οικονόμο, εντελώς αγράμματη, αλλά «καπάτσα». Αυτή η εμφανής αντιπαραβολή ρόλων ανάμεσα στον άντρα που εκπροσωπεί την πνευματικότητα και τη γυναίκα που εκφράζει την πρακτική πλευρά της ζωής γενικά αποσιωπείται στις κριτικές αποτιμήσεις του μυθιστορήματος, τη στιγμή που όλοι επισημαίνουν τους φιλολογικούς αναστοχασμούς για τις συγκριτικές μυθιστορηματικές παράλληλες αναφορές περί τυφλότητας.
Προτείνοντας το βιβλίο ως ένα από εκείνα τα μυθιστορήματα που άσκησαν μεγάλη επίδραση σε μένα, σπεύδω να τονίσω ότι ο προβληματισμός μου δεν είναι καθόλου φεμινιστικού χαρακτήρα, αλλά αποκλειστικά πολιτισμικού. Πρόκειται για μιαν αντίληψη που καταδεικνύει εδώ και αιώνες μια συγκεκριμένη όσο και επίμονη πρόσληψη την οποία ίσως θα είχε ενδιαφέρον μετά τη σχετική ανατροπή της να επανεξετάσουμε εκ νέου.
Ο Ελίας Κανέττι γεννήθηκε στο Ρουτσούκ της Βουλγαρίας το 1905 και πέρασε εκεί τα πρώτα χρόνια της ζωής του ώς το 1911, όταν η οικογένειά του μετακόμισε στην Αγγλία. Έναν χρόνο αργότερα, μετά τον αιφνίδιο θάνατο του πατέρα του, μετακόμισε με τη μητέρα και τα αδέρφια του στη Βιέννη. Ο Κανέττι μιλούσε ήδη λαντίνο (την ισπανοεβραϊκή γλώσσα των Σεφαραδίτων), βουλγαρικά, αγγλικά (που τα είχε μάθει στον έναν χρόνο που έζησε στο Λονδίνο), καθώς και λίγα γαλλικά. Στη Βιέννη, η μητέρα του τον ώθησε στην εκμάθηση της γερμανικής γλώσσας. Με την επιμονή της, όπως ο ίδιος αναφέρει στην αριστουργηματική του αυτοβιογραφία, τον καταλάμβαναν αισθήματα «φόβου και ενθουσιασμού». Η επιλογή της συγγραφής όλου του έργου του στη γερμανική γλώσσα αποτελεί επιλογή πατρίδας και κουλτούρας. Το δοκιμιακό του έργο, που κυκλοφόρησε το 1962 με τίτλο «Μάζα κι Εξουσία», θα διευρύνει τη φήμη του σε ολόκληρο τον κόσμο. Τη μάλλον κοσμοπολίτικη αντίληψη του Καννέτι, δηλαδή τη θέληση να βρεθεί ένας τρόπος επικοινωνίας με τους άλλους, θα την ανακαλύψει κάνεις από την «Τύφλωση» ώς το θεωρητικό του μανιφέστο «Μάζα κι Εξουσία».
Ο Τόμας Μαν χαρακτήρισε την «Τύφλωση» ως «δύσκολο και επιβλητικό έργο», επικυρώνοντας τη μοναδικότητα του έργου, που θα γινόταν ευρύτερα γνωστό ύστερα από 25 χρόνια.
Ελίας Κανέττι, «Τύφλωση», μετ. Τζένη Μαστοράκη, Γράμματα 1985, σελ. 549.
Συγκρούσεις αλληλοσύνδεσης
Marrk Leonard
Ανειρήνευτη Εποχή
Πώς οι παγκόσμιες αλληλοσυνδέσεις προκαλούν συγκρούσεις
Πρόλογος: Σωτήρης Νταλής
Εκδόσεις: Ασίνη
Σελ.: 312
Μια από τις ευγενείς φιλοδοξίες των εμπνευστών της παγκοσμιοποίησης ήταν ότι η αλληλεξάρτηση και η επαφή, όχι μόνο στην οικονομία αλλά και ευρύτερα, θα δημιουργούσε συνθήκες σταθερότητας, «μεταφερόμενης» ευημερίας και όλο εκείνο το σύνολο των ευσεβών πόθων που συγκροτούν ιδεολογίες για καλό σκοπό, οι οποίες στο στάδιο της εφαρμογής τους διαψεύδονται από την πραγματικότητα. Ποια είναι αυτή η πραγματικότητα ή, τέλος πάντων, η παράμετρος που αγνοείται συστηματικά από τους καλοθελητές ιδεολόγους παντός καιρού; Μα η ανθρώπινη φύση και το ότι οι κοινωνίες που λειτουργούν υπό την απόλυτη επιρροή της. Οι συγκρούσεις, οι αντιφάσεις, τα απρόβλεπτα, οι λάθος εκτιμήσεις, οι διαφορετικές εν τέλει θεωρήσεις και κοσμοαντιλήψεις, τα πολιτισμικά δεδομένα, είναι μερικοί παράγοντες που δεν μπορούν να συνεκτιμηθούν επαρκώς, ώστε να θέτουμε σε εφαρμογή παγκόσμια φαραωνικά οράματα που συνήθως καταλήγουν σε παγκόσμιες αποτυχίες – με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Δεν μπορεί κανείς να βασιστεί στην πραγματικά παράδοξη αντίληψη ότι οι διαφορές σώνει και καλά δημιουργούν μόνο συγκρούσεις σε αντίθεση με τις συγκλήσεις που υποτίθεται ότι δημιουργούν κοινά συμφέροντα και συνθήκες σταθερότητας. Καλές προθέσεις υπήρχαν πάντοτε, ωστόσο ελάχιστες δεν κατέληξαν στην κόλαση.
Στον σύγχρονο κόσμο του διαδικτύου και της τεχνικής νοημοσύνης όλα έχουν αλλάξει εντυπωσιακά – από τους πολέμους μέχρι την ειρήνη, την οικονομία, την τροφοδοσία, το εμπόριο, τις μετακινήσεις. Έχουν ωστόσο αλλάξει όλα; Όλα, εκτός από την κριτική ικανότητα των μαζών.
Ένα απογοητευτικά ιλιγγιώδες μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού βρίσκεται στον μεσαίωνα, αιχμάλωτο αδιανόητων προκαταλήψεων και αντιλήψεων. Έτσι, από τη μια η επιστήμη σε παγκόσμιο επίπεδο αντιμετωπίζει ταχύτατα την πανδημία του κορωνοϊού κι από την άλλη αυτό το αδιανόητο επίτευγμα της επιστήμης μετατρέπεται σε εργαλείο χειραγώγησης από επιτήδειους ηγέτες, δημιουργώντας μιαν ακαταμάχητη πανδημία ηλιθιότητας. Η σύγχρονη εποχή βρίσκεται σε μιαν εξελικτική πορεία, η οποία συντελείται με ασύλληπτες ταχύτητες και αλλάζει τον τρόπο που μέχρι σήμερα ιστορικά αντιλαμβανόμασταν τον κόσμο. Η πανδημία, η κλιματική αλλαγή αλλά και η νέα θεώρηση των γεωπολιτικών δεδομένων, που ήδη έχουν δημιουργήσει φανερούς και κρυφούς πολέμους και συγκρούσεις, δημιουργούν ένα αίσθημα μεγάλης ανασφάλειας και ρευστότητας στον κόσμο.
Για αυτό, καθώς και για πολλούς σημαντικούς ακόμα λόγους, καθίσταται όχι μόνο επίκαιρη η παρούσα έκδοση, αλλά αναγκαία για κάθε ανήσυχο πολίτη που προβληματίζεται για το πού πάει αυτός ο κόσμος. Και αυτά ακριβώς επεξεργάζεται ο συγγραφέας. Συγκεκριμένα, όλες εκείνες τις αόρατες και ορατές συγκρούσεις που δημιουργούν τη νέα πραγματικότητα, το μέλλον όπως αυτό διαμορφώνεται μέσα στον παρόντα χρόνο. Το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο μάς συνδέει με τη νέα εποχή όπου η ειρήνη, όπως την αντιλαμβανόμασταν έως σήμερα, βρίσκεται στον στόχο σκληρών συγκρούσεων από τα πεδία των μαχών έως τους διεθνείς οργανισμούς και τα τεχνολογικά ινστιτούτα. Το όραμα της παγκοσμιοποίησης βασίστηκε εν πολλοίς στις οικονομικές συναλλαγές και στην αλληλεξάρτηση, που όχι μόνο δεν έφεραν την προσδοκώμενη ευημερία, αλλά δημιούργησαν έναν κόσμο γεμάτο συγκρούσεις και αταξία, όπου μάλλον κανένας δεν μπορεί να προβλέψει τις εξελίξεις: ούτε καν η τεχνητή νοημοσύνη…
