«Το Παρίσι είναι ένα θαυμαστό τέρας, ένα καταπληκτικό περίπλεγμα από αισθήσεις, μηχανές και σκέψεις, η πόλη των 100 χιλιάδων μυθιστορημάτων, η κεφαλή του κόσμου».
Ονορέ Ντε Μπαλζάκ
«Στα χρόνια πριν από την επανάσταση του 1848… Γυναίκες και άνδρες διαφορετικής πνευματικής ευφυΐας δημοσίευαν βιβλία, περιοδικά και έντυπα, έγραφαν ποιήματα, έπαιρναν σε συγκεντρώσεις τον λόγο, συζητούσαν αδιάκοπα στα καφενεία, στον δρόμο, σε επίσημα δείπνα. Ζούσαν στον ίδιο τόπο και επηρέαζαν ο ένας τον άλλο… Ο Μπακούνιν είχε αποφασίσει να περάσει το πόδι του πάνω από τον Ρήνο για να “σταθεί με μιας στο μέσο καινούργιων πραγμάτων, που στη Γερμανία δεν έχουν καν γεννηθεί…”».
Marcello Musto, «Ο Μαρξ στο Παρίσι: Χειρόγραφα και αποσπάσματα από το 1844», περιοδικό «Θέσεις», τεύχος 102, 2008
Το Παρίσι από τον 19ο αιώνα ήταν η λατρεμένη πόλη των καλλιτεχνών και οι παριζιάνικοι τρόποι κυριαρχούσαν σε όλη την ήπειρο, μέχρι και στη Ρωσία της εισβολής του Ναπολέοντα. Έχει μια αίγλη διαχρονική, αξεπέραστη, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο εκπροσωπεί τη «γαλλικότητα». Και ως τέτοιο είναι αδύνατον στο προβλεπτό μέλλον να υπονομευθεί από το οποιοδήποτε «σκώμμα», όσο ευφυές κι αν είναι αυτό.
Ποιος θυμάται τη «γαλλική γρίπη» του Άρθουρ Κέσλερ – από το βιβλίο του «Το μηδέν και το άπειρο» – που σχολίαζε ειρωνικά τη γαλλική κουλτούρα και τον βερμπαλισμό της, τη μεγαλοστομία της, τον δακρύβρεκτο λόγο της, τον επιτηδευμένα ευσυγκίνητο χαρακτήρα της; Ποιος θυμάται τα αστεία «γαλλοπρεπή» αγγλικά του Πίτερ Σέλερς στον «Επιθεωρητή Κλουζώ»;
Υποθέτω πως λίγοι, αλλά νομίζω ότι είναι κι αυτοί λιγότεροι από όσους θυμούνται τη γαλλική απάντηση με τα λόγια του Γκοσινύ στον «Αστερίξ»: «Οι Άγγλοι έπιναν καυτό νερό μέχρι που ανακαλύφθηκε το τσάι»… Κάτι αντίστοιχο με το δικό μας γνωμικό, στο οποίο εύκολα προσφεύγαμε σε κάποιες συγκρίσεις με τους Δυτικούς: «Όταν εμείς χτίζαμε Παρθενώνες, αυτοί έτρωγαν βελανίδια»…
Λεπτή η απάντηση του Γκοσινύ, χαρακτηριστική της «γαλατικής» ευγένειας. Θυμάμαι κάποτε που αγόρασα στο Παρίσι μια τσάντα από μια Αράβισσα, χωρίς να μου δώσει απόδειξη ή να μου πει ευχαριστώ. Σημαίνει αυτό ή δεν σημαίνει πολιτιστικό χάσμα, από τη στιγμή που ο Γάλλος ακόμη και στη γκιλοτίνα λέει στον καταδικασμένο με αποκεφαλισμό: «Βάζετε το κεφάλι σας στην κατάλληλη θέση, s’il vous plaît;».
Το Παρίσι είναι πόλη, για πολλούς ξένους το Παρίσι μπορούσε να είναι μια παράλληλη πατρίδα, πάντως η πόλη γενικά είναι μια μικρή πατρίδα – λέει ο Λε Κορμπυζιέ στη «Χάρτα των Αθηνών»: «Είναι φορέας ενός ήθους που είναι αξεδιάλυτα δεμένο μαζί της». Το ήθος αυτής της πόλης είναι η ανα-ψυχή, με τον πιο επιτηδευμένο έως ελαφρολαϊκό – ερωτικό χαρακτήρα της. Το μότο της πόλης είναι στα λατινικά, κατάλοιπο του Quartier Latin, της προϊστορίας της με τα πανεπιστήμια που είχαν επίσημη γλώσσα αυτήν της Καθολικής Εκκλησίας: «Fluctuat nec mergitur», «χτυπιέται από τα κύματα, αλλά δεν βυθίζεται».
Αν βαρεθείς αυτή την πόλη
Όταν θέλω να μιλήσω γι’ αυτή την πόλη, αναλογίζομαι τις κουβέντες ενός Άγγλου λόγιου του 18ου αιώνα, του Σάμιουελ Τζόνσον: «Αν έχεις βαρεθεί το Λονδίνο, σημαίνει ότι έχεις βαρεθεί τη ζωή, διότι το Λονδίνο έχει να σου προσφέρει όσα δίνει η ζωή»… Το Παρίσι έχει να σου προσφέρει πράγματα παραπάνω από αυτά που μπορεί να θέλεις στη ζωή σου. Μια αγαπημένη φίλη μου το έλεγε «Παρισάκι», πιστεύοντας ότι μέσα από αυτή την οικειότητα έκανε πιο έκδηλα τα αισθήματά της…
Η Σορβόννη, το αρχαιότερο πανεπιστήμιο βορείως των Άλπεων, δημιουργήθηκε στις αρχές του 13ου αιώνα – πολύ κοντά στην κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους το 1204 – και είναι αυτή που «κόλλησε» τα λατινικά στο Καρτιέ Λατέν, μια σημαντική γειτονιά του Παρισιού.
Στην παλιά Σορβόννη είδα για πρώτη φορά τον μεγάλο παλαίμαχο του οικολογικού κινήματος Πιερ Σαμουέλ, συγγραφέα του πονήματος «Οικολογία, χαλάρωση ή δαιμονικός κύκλος», που είχε τεράστια εκδοτική επιτυχία στην Ελλάδα της δικτατορίας, το 1973: Και του πήρα μια συνέντευξη για το περιοδικό «Οικολογία και Περιβάλλον», το 1983.
Πότε είδα πρώτη φορά το Παρίσι; Τότε, το 1983, με μια αντροπαρέα, με όλα τα συμπαρομαρτούντα, με τις φάρσες και τις εμμονές της στις μπανάνες – που τότε δεν εισάγονταν στην Ελλάδα. Ήταν μια ωραία φάση της ζωής μου, αν και οι περισσότεροι της παρέας ήταν απορροφημένοι (ως Έλληνες) στο να βρουν πράγματα σε καλές τιμές και να τ’ αγοράσουν. Αυτό το ελάττωμα το έκοψε ή το μετρίασε η παγκοσμιοποίηση. Για την ιστορία, τα «μεγάλα» καταστήματα πρωτοεμφανίστηκαν στη Γαλλία στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μεγάλα κτήρια, με όψη ανακτόρου: Ήταν το Bon Marche, τo Louvre, τo Printemps, το Samaritaine, το Galeries Lafayette.
Κάποια στιγμή είπα να ξαναδιαβάσω τον Ουγκώ, την περίφημη «Παναγία των Παρισίων» – που είναι λιγότερο διάσημη, αν και το ίδιο περιπετειώδης με τους «Αθλίους». Η λέξη που ανακάλυψε ο συγγραφέας σε μια γωνιά της εκκλησίας και πάνω στην οποία οικοδομήθηκε ολόκληρο το βιβλίο του – η λέξη «ΑΝΑΓΚΗ» – ήταν έτσι, στα ελληνικά.
Λέει ο Ουγκώ, περιγράφοντας το 1831 μια διαδικασία καταστροφής: «Αργότερα μπογιάτισαν ή έξυσαν (δεν ξέρω πια τι απ’ τα δυο) τον τοίχο κι η επιγραφή χάθηκε. Διότι έτσι κάνουν, 200 χρόνια τώρα, με τις υπέροχες εκκλησίες του Μεσαίωνα… Ο ιερέας τις μπογιατίζει, ο αρχιτέκτονας τις ξύνει κι ύστερα έρχεται ο λαός και τις γκρεμίζει».
Στις ημέρες μας ο καθεδρικός ναός της Παναγίας των Παρισίων, γνωστός από το ειδύλλιο του Καμπούρη και της Εσμεράλδας, που άρχισε να κτίζεται το 1163 και ολοκληρώθηκε το 1345, με δύο πύργους 69 μέτρων ο καθένας, τυλίχθηκε από φλόγες σε πυρκαγιά στις 15 Απριλίου του 2019. Ήδη όμως αποκαταστάθηκε και πρόκειται να είναι ξανά σε λειτουργία και διευκόλυνση – των τουριστών, των Καθολικών, των «επισήμων» και των εραστών του θρησκευτικού στοχασμού.
Λέει κάπου ο Ουγκώ: Τα εκκλησιαστικά μνημεία ενσωματώνουν τόσο πολλή εργασία όσο οι πυραμίδες στην Αίγυπτο… Και πραγματικά η Παναγία των Παρισίων έχει ενσωματώσει σωρεία εργασιών, από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας της μέχρι την αποκατάστασή της…
Ορόσημο της πόλης
Ο Πύργος του Άιφελ είναι το ορόσημο της πόλης και η ψηλότερη κατασκευή της, με ύψος 324 μ. Στην αρχή είχε σχεδιαστεί για προσωρινή μόνο χρήση για την παγκόσμια έκθεση του 1889, αλλά ο τεράστιος Πύργος εντυπωσίασε τόσο ώστε να γίνει τελικά σύμβολο και του Παρισιού και της Γαλλίας. Δέχεται πάνω από 6 εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως, ενώ το 2002 συμπλήρωσε συνολικά 200 εκατομμύρια επισκέπτες από τότε που κατασκευάστηκε.
Η λεωφόρος «Ηλύσιων Πεδίων» περνάει από την «Αψίδα του Θριάμβου», που τώρα πλέον ακούει στο όνομα «Αστέρας Ντε Γκωλ», με τα λαμπρά χαρακτηριστικά, με ύψος 50 μέτρων και μήκος 45, που ξεκίνησε από τον Ναπολέοντα Α’ για να εγκαινιασθεί τελικά το 1836 από τον βασιλιά Λουδοβίκο Φίλιππο. Όλος αυτός ο δρόμος προεκτείνεται στην οδό «Μεγάλης Στρατιάς» και στη συνέχεια στη λεωφόρο «Σαρλ ντε Γκωλ», για να περάσει από τον Σηκουάνα και να καταλήξει στην Ντεφάνς, μια συνοικία που θεμελιώθηκε το 1957 και που το 1983 είχε επαρκές μέγεθος για να προοιωνίζεται αυτό που θα καταλήξει…
Ο υπόγειος σιδηρόδρομος εισάγεται το 1863, ενώ ο ανελκυστήρας έρχεται 10 χρόνια νωρίτερα, το 1853. Το 1867, στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού, παρουσιάζεται ένας σιδερένιος οπλισμός κατάλληλος για ασανσέρ, που είναι σφυρηλατημένος με τη μέθοδο της έλασης** και πολύ πιο ανθεκτικός και φθηνότερος από τον χυτό οπλισμό. Το ασανσέρ εισβάλλει για τα καλά στη ζωή των πόλεων, επιταχύνει κι αυτό με τη σειρά του τις μετακινήσεις. «Μια πόλη φτιαγμένη για την ταχύτητα είναι μια πόλη προορισμένη να πετύχει», είναι το απόφθεγμα του Λε Κορμπυζιέ.
Το σύγχρονο Παρίσι διατρέχει μια διαδικασία δημιουργικής καταστροφής, η πόλη γίνεται αγνώριστη λίγο καιρό μετά τη διέλευσή σου από κάποια σημεία. Σε αντίθεση όμως με το παλιό Παρίσι, το καλύτερο δεν αντικαθίσταται με το χειρότερο, ούτε αυτό με το χειροτερότερο…
Τουρισμός επί τόπου
Το Παρίσι εδώ και πολλά χρόνια διαθέτει μια Ντίσνεϊλαντ, που είναι για παιδιά 2 έως 102 ετών, που γειώνει τον τουρισμό δίπλα στον αστικό χώρο, που επομένως σε μια εποχή προβληματικών μετακινήσεων επιτρέπει στους ανθρώπους να έχουν 2 σε 1 – δηλαδή την ψυχαγωγία σε οικείο χώρο. Από αυτή την άποψη θυμίζει τις μαλαισιανές πλαζ του Βερολίνου ή τα κεντροευρωπαϊκά χωριά της Ισπανίας ή τα ελβετικά χωριά των Παρισίων, τα οποία απευθύνονται σε άτομα που δεν θέλουν να πάνε πραγματικά στη Μαλαισία, να επισκεφθούν την κεντρική Ευρώπη ή την Ελβετία…
Midnight in Paris
Το Παρίσι είναι μια πόλη εκκεντρική, με έφεση στο παράδοξο. Το μαρτυρούν οι στίχοι του Ζακ Πρεβέρ:
«Το πουλί που τραγουδάει μέσα στο κεφάλι μου / Κι αδιάκοπα μου λέει πως σ’ αγαπώ / Κι αδιάκοπα μου λέει πως μ’ αγαπάς / Το πουλί με το ενοχλητικό ρεφραίν / Θα το σκοτώσω αύριο το πρωί».
Τίποτε όμως δεν συγκρίνεται με το εκκεντρικό και μυθογόνο σενάριο του Γούντι Άλεν. Αυτό ξεκινάει μεσάνυχτα: Η πόλη μεταμορφώνεται κατά πώς την ήθελε ο Γούντι στο ομώνυμο κινηματογραφικό έργο, όπου οι σκιώδεις μορφές του Χεμινγουέϊ, του Πικάσο, της Ζοζεφίν Μπέικερ, της Γερτρούδης Στάιν, του Σκοτ Φιτζέραλντ, του Σαλβαντόρ Νταλί, του Μον Ρέι, του Γκογκέν, του Ντεγκάς, του Τουλούζ Λοτρέκ, ενσαρκώνονται και παίζουν ρόλο.
Λέει ο Γούντι Άλεν για την πόλη του φωτός: «Είναι συναρπαστικό. Οι μεγαλύτεροι Αμερικάνοι συγγραφείς έχουν πάει εκεί. Εγώ το έμαθα μέσα από τις ταινίες που έβλεπα. Πρώτη φορά το επισκέφθηκα όταν ήμουν πια μεγάλος, το 1965… Ήθελα να δείξω την πόλη συναισθηματικά, να αποκαλύψω τη σημασία που είχε για μένα. Το Παρίσι μέσα από τα μάτια μου».
Στο έργο του Γούντι Άλεν ένα αυτοκίνητο παραμονεύει τα βράδια για να μεταφέρει τον πρωταγωνιστή όχι απλώς σε έναν νέο χώρο, αλλά και σε διαφορετικό χρόνο: Κάτι που έρχεται «ασορτί» με ιδέες που επικρατούν στη Θεωρητική Φυσική. Η σκηνοθεσία είναι μια μαγεία, που εύκολα την αποδέχεσαι, αλλά η μαγεία έχει και μια αλήθεια: Πόσοι δεν διάλεξαν αυτή την πόλη για να ζήσουν έντονα, για να ζήσουν πολλές ζωές μέσα στη συσκευασία μιας; Μεταξύ αυτών ήταν και η Μαρία Κάλλας, που προτίμησε να πεθάνει στο Παρίσι επειδή το μεγαλείο του την ενέπνεε στις φαντασιώσεις της…
Εγώ απλώς έζησα τη μαγεία κάποια χριστουγεννιάτικη περίοδο: Στη λεωφόρο Ηλυσίων Πεδίων ένα βράδυ παρακολουθώ το τρικ που μεταμορφώνει τα φώτα πάνω στα δέντρα σε πίπτοντα φώτα, που αλλάζει τη στατικότητα σε μια βροχή φωτός. Ατέλειωτη σειρά δένδρων, και στο βάθος των οριζόντων υποβόσκει μια αόριστη φωτεινότητα, ένα παιχνίδι του φωτός και του σκότους. Το παρόν τους δίνουν μια μεγάλη εορταστική κατασκήνωση από λευκές σκηνές, ένας συρφετός από οσμές ευχάριστες. Ο Πύργος του Άιφελ μετακινεί μια δέσμη γαλάζιου φωτός. «Όλα ωραία και μεγάλα, φωτισμένα», που θα ’λεγε ο δικός μας Καβάφης.
Έμεινα με αυτή την εικόνα βαθιά χαραγμένη μέσα μου. Δεν θα την ανακηρύξω την καλύτερη δυνατή πόλη, επειδή δεν έχω δει όλες τις πόλεις. Ούτε την πιο οικεία. Αλλά μέσα σε ένα ιδιόμορφο πόιντ σίστεμ της ψυχής μου, από όσα ακουσμένα ή βιωμένα, είναι αναμφισβήτητα η πρώτη: η πιο αισθητική, η πιο ποικίλη, η πιο εντυπωσιακή.
* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας
** Ο όρος ελασιμότητα, ή ελατότητα, χαρακτηρίζει την ικανότητα των μετάλλων και κραμάτων να επιδέχονται διάφορους τρόπους μορφοποίησης υπό πίεση, όπως π.χ. σφυρηλάτηση, εξέλαση κ.λπ. Πρόκειται για ιδιότητα των περισσοτέρων καθαρών μετάλλων, όπως του χάλυβα, του ορείχαλκου και άλλων καθώς και κραμάτων χαλκού, μαγνησίου, αλουμινίου και νικελίου.
ΠΗΓΕΣ
– Νίνος Φένεκ Μικελίδης, «Ένας Αμερικάνος στο Παρίσι», «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», 25.9.2011
– Γιώργος Παπαγιαννόπουλος, «Συνεχίζεται η μείωση της γαλλικής επιρροής στην Υποσαχάρια Αφρική», ιστότοπος Οικολογείν, 4.12.24
– «Η χάρτα των Αθηνών», εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1987
– Λε Κορμπυζιέ, «Βασικές αρχές της πολεοδομίας», από τα «Μανιφέστα και προγράμματα της αρχιτεκτονικής του 20ού αιώνα», Αθήνα 1977, εκδόσεις Επίκουρος
– Andrew Blowers, Chris Hamnett, Philip Sarre, «Η πόλη του μέλλοντος», εκδόσεις Κουτσουμπός, Αθήνα 1987
– Internationale Situationniste, «Το ξεπέρασμα της τέχνης», Ανθολογία κειμένων της Καταστασιακής Διεθνούς, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1999
– Jean-Lyc Pinol, «O κόσμος των πόλεων τον 19ο αιώνα», εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2000
– Πάμπλο Λαραΐν, «Μαρία», σκηνοθεσία κινηματογραφικού έργου, με πρωταγωνίστρια την Αντζελίνα Τζολί: Μια εβδομάδα της Κάλλας στο Παρίσι, που είναι και η τελευταία της…
– «Chercher la France – 23 ιστορίες από τη Γαλλία», εκδόσεις Αντίκτυπος, Αθήνα 2007
– Kenneth Frampton, «Μοντέρνα αρχιτεκτονική – ιστορία και κριτική», εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1987
– Ελίζα Καραγιώργη, «Ναυτεμπορική», 17.10.21, «Το δύσκολο στοίχημα της Αν Ινταλγκό»
– «Τα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη», εργασία πολλών Ελλήνων επιστημόνων σε επιμέλεια Άσπας Γοσποδίνη και Ηλία Μπεριάτου.
– Παντελής Λαζαρίδης, «Βιομηχανική επανάσταση – βιομηχανική πόλη», εκδόσεις Α. Λιβάνη «Νέα Σύνορα», Αθήνα.
– Leonardo Benevolo, «Η κοινωνική προέλευση της σύγχρονης πολεοδομίας»
