«Η πόλη των γάτων και η πόλη των ανθρώπων συνυπάρχουν η μια μέσα στην άλλη, αλλά δεν είναι η ίδια πόλη»
Ίταλο Καλβίνο
«Μια θηλυκή γάτα έχει μεγαλύτερη ελευθερία στο Αφγανιστάν από ό,τι μια γυναίκα»
Κάποτε τα ζώα δεν ήταν της απόλυτης αρεσκείας των ανθρώπων, επειδή οι άνθρωποι είχαν προτιμήσεις συμβατές με τη διατροφή ή γενικά με τη συντήρησή τους.
Θυμάμαι μια κατάσταση που ζούσα με τη μητέρα μου, όταν με επέπληττε για την αγάπη που έδειχνα από μικρός για τις γάτες. «Σου δίνουν τίποτε; Σου χρειάζονται καθόλου;» μου έλεγε, σε μια στιγμή που περνούσε μια γάτα πολύ κοντά μας. Τότε εγώ παίρνω τη γάτα, την κρατάω στην κατάλληλη θέση και μ’ αυτήν ξεσκονίζω τα παπούτσια μου! «Είδες;» λέω στη μητέρα μου, «έχουν κι αυτές μια χρησιμότητα»! Γελάσαμε κι οι δυο, αλλά η μητέρα μου δεν άλλαξε.
Μέχρι πρόσφατα στην οικογένειά μου και αλλού, στο μεγαλύτερο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας, τα ζώα ήταν υπό περιορισμό, ήταν τα ζώα που χρησίμευαν σε κάτι.
Και όμως, ο ποιητής Κώστας Μόντης πρέπει να εννοούσε τη γάτα όταν στιχουργούσε εκείνους τους υπέροχους, λιτούς στίχους: «Περίεργο πράγμα η καρδιά / όσο την ξοδεύεις τόσο περισσότερο έχεις». Αλλά και οι παλιότεροι από αυτόν, όπως ο αρχηγός των Ινδιάνων Σουάμις, που έλεγε το 1854: «Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τα ζώα; Αν εξαφανίζονταν όλα τα ζώα, ο άνθρωπος θα πέθαινε από μεγάλη πνευματική ερημιά».
Ένα Σάββατο απόγευμα, κοντά στα άλλα τα διαδραματιζόμενα, έχασα κι εγώ, μετά 16 χρόνια συγκατοίκησης, τη γάτα μου που την είχα ονοματίσει Ψιψινέλ. Την έχασα ολοκληρωτικά, με έναν τρόπο θορυβώδη, με συσπάσεις, με σπασμούς και αφρούς στο στόμα, που δεν φεύγουν ακόμη από το μυαλό μου. Η άλλη γάτα που είχα, το Τούλι, όταν απέμεινε η πρώτη ακίνητη, την πλησίασε και την κοίταζε επίμονα, και το ίδιο έκανε από απόσταση. Τύλιξα το σώμα της Ψιψινέλ με πλαστικά, αφού βεβαιώθηκα ότι ήταν νεκρή, αφού την άγγιξα στο σώμα της και διαπίστωσα ότι είχε αρχίσει να παγώνει.
Ω, θεέ, που κάνεις τις γάτες λιγόζωες, αλλά τους δίνεις τόσα και τόσα προτερήματα! Την άλλη μέρα, πριν από τις 7 το πρωί, την πήρα για να τη θάψω έχοντας μαζί μου το μοναδικό σκαπτικό υλικό που διέθετα – ένα σκεπάρνι. Βρήκα το Αττικό Άλσος κλειστό, γι’ αυτό έκανα τη δουλειά σε διπλανό χώρο, στα ριζά ενός πεύκου, βάζοντας κάμποσο χώμα από πάνω της και μια πέτρα βαριά, που τη βρήκα εκεί δίπλα…
Οι γάτες εμπνέουν
Οι γάτες μάς εμπνέουν, η αφή τους είναι θεραπευτική, η φύση του δεσμού μεταξύ ανθρώπου και ζώου είναι αυτή που προσδίδει στον άνθρωπο μια αίσθηση ηρεμίας και ασφάλειας, μας λέει η Έρικα Φρίντμαν. Φυσικά, αν εξαιρέσουμε τον κακοποιό Δόκτορα Νο των πρώτων ταινιών του Τζέιμς Μποντ, με την κάτασπρη γάτα ανά χείρας.
Αυτό το πνεύμα ενστερνίστηκε η βιομηχανία του Γουόλτ Ντίσνεϋ, που ήθελε τη γάτα ηττημένη στον αγώνα με τον ποντικό, αλλά εν τούτοις δεν απέφυγε να χαράξει τη μορφή του Τομ πάνω στις παιδικές φορεσιές, πάνω σε τοίχους παιδικών σταθμών, πάνω σε παιδικές τροφές. Έγραφα παλιά γι’ αυτό το αξεπέραστο συμβάν που το βλέπαμε σε μπλούζες, σε γιορτές, σε κάθε περίσταση: «Το όλο μήνυμα εκπέμπει αθωότητα, αφέλεια, τρυφερότητα, καλοσύνη – δηλαδή στοιχεία που λάμπουν διά της απουσίας τους σε έναν συμφεροντολογικό κοινωνικό περίγυρο».
Και συνεχίζω να πιστεύω πως το μήνυμα των «γατόμορφων» ηρώων προς τους αποδέκτες κάθε ηλικίας ενέχει και ένα δυσδιάκριτο νόημα, που είναι η συνόρευση της παιδικής με τη ζωική φύση. Όσοι είναι ή αισθάνονται κατά βάθος παιδιά κάτι ξέρουν από αυτό.
Ποια παρηγοριά
Ποια παρηγοριά να βρει κανείς, μέσα στους πιο διαλεκτούς της λογοτεχνίας; Πώς να ξεχάσει μια γάτα που χάθηκε, χωρίς να δώσει κάποιο προηγούμενο μήνυμα; Ο Μποντλέρ, ο Μυριβήλης, ο Έλιοτ, ο Χριστιανόπουλος, ήταν οι διασημότεροι γατόφιλοι που έχασαν γάτες και γάτες, αλλά εκεί κοντά ήταν λογοτέχνες όπως ο Ρέιμοντ Τσάντλερ, που έλεγε δι’ εαυτόν ότι είναι από τους πιο φανατικούς γατόφιλους στο επάγγελμα. Και προειδοποιούσε: «Αν τις μισήσεις, πρόσεχε, κινδυνεύεις να σε μισήσω».
Ο Έρνεστ Χεμινγουέι είχε από μια γάτα στις κατοικίες του, στη Φλόριντα και στην Κούβα, ενώ ο Τσαρλς Μπουκόφσκι, κυριευμένος από τρεις αγάπες – γράψιμο, γυναίκες, γάτες! –, έριχνε νοκ άουτ τον μύθο περί βαναυσότητάς του. Από κοντά όμως ήταν ο Σεφέρης, κατασκευαστής μιας δυσοίωνης ιστορίας, που κατά βάθος δήλωνε τον κίνδυνο εξαφάνισης του ελληνισμού: Σύμφωνα με αυτήν, οι γάτες επιστρατεύονται στην Κύπρο για να εξοντώσουν τα φίδια, που ενέσκηψαν ύστερα από μια μεγάλη περίοδο ανομβρίας, τελικά όμως υποκύπτουν στη μεγάλη δόση του δηλητήριου των ερπετών και αποσύρονται.
«Άγρια πεισματικές και πάντα λαβωμένες / ξολόθρεψαν τα φίδια / μα στο τέλος χαθήκανε· δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι. / Ωσάν καράβι καταποντισμένο / τίποτε δεν αφήσαν στον αφρό / μήτε νιαούρισμα, μήτε καμπάνα. / Γραμμή! / Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες / παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα / το αίμα το φαρμακερό των ερπετών. / Αιώνες φαρμάκι· γενιές φαρμάκι».
Η μεταστροφή
Η ιστορία των γατιών είναι σύντομη, εν μέρει επειδή προϋποθέτει αυτόν που θα την ιστορήσει. Μπορούμε να μιλάμε για μια μεταστροφή στη σύντομη ιστορία των γατών; Η επιλογή τους αρχικά ήταν χρησιμοθηρική, ήταν ο καλύτερος διώκτης των ποντικών και των φιδιών, ήταν σύμμαχος των ανθρώπινων κοινωνιών στον αγώνα για την επιβίωση. Περνώντας στην ύστερη νεολιθική περίοδο, στην Αρχαία Αίγυπτο, όποιος έκανε κακό σε γάτα ετιμωρείτο.
Στον Μεσαίωνα οι γάτες θα εξακολουθήσουν να πιάνουν ποντίκια και να επιτελούν τον ρόλο της «βιοασπίδας» των ανθρώπινων οικισμών, όμως παράλληλα θα παίζουν τον ρόλο του εκπροσώπου του κακού και της μαγείας και θα υφίστανται συχνά τον θάνατο διά της πυράς μαζί με τις «μάγισσες» της εποχής. Αυτός ο νέος ρόλος δεν φαίνεται άσχετος με την κυριαρχία των μονοθεϊστικών αντιλήψεων και το χριστιανικό δόγμα της μοναδικότητας του ανθρώπου σε σχέση με το ζωικό βασίλειο, παρά την ύπαρξη του φιλόζωου Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης.
Λέει ο Καρλ Χάιντς Ντέσνερ, Γερμανός ιστορικός του Χριστιανισμού: «Χιλιάδες ζώα υπέστησαν από τον 9ο μέχρι τον 19ο αιώνα απηνείς διώξεις – ακολουθώντας τη Θεοκρατία της Παλαιάς Διαθήκης – και εκτελέστηκαν με βάρβαρους τρόπους. (…) Οι γάτες πετάγονταν στη φωτιά την ημέρα της γιορτής του Αη Γιάννη. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα οργάνωναν φρικτά ολοκαυτώματα με γάτες στο Μετς, κάτω από εκκλησιαστική καθοδήγηση».1
Ο Θωμάς ο Ακινάτης (1225-1274) έλεγε ότι «ο δυτικός Χριστιανισμός ποτέ δεν φημίστηκε για τη φιλοζωία του», ενώ η θεολογία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης περί αγάπης για τα ζώα ανακαλύφθηκε από τους Φραγκισκανούς μοναχούς προς το τέλος του 1960! Λέει ο Φίλης Καϊτατζής: «Οι οπαδοί διαφόρων χριστιανικών αιρέσεων με προχριστιανικές φυσιολατρικές καταβολές βρέθηκαν στο στόχαστρο του πιο απηνούς θρησκευτικού διωγμού που γνώρισε η ιστορία». Οι «Καθαροί», μια από αυτές τις σέχτες, πίστευαν πως τα ζώα είχαν την ίδια αξία με τους ανθρώπους.2
Αναγέννηση ενός κινήματος
Παρ’ όλα αυτά, το ζωοφιλικό κίνημα αναγεννάται χωρίς να έχει τόσο ανάγκη μεταφυσικών προτάσεων. Και φτάνουμε μέχρι την ημέρα εορτασμού του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, όπου αφεντικά και ζώα συρρέουν να προσκυνήσουν στον Καθεδρικό του Αγίου Ιωάννη του Θείου, μπαίνοντας ανενόχλητα στον Ιερό Ναό: Σκυλιά, γατιά, πτηνά, ελέφαντες.
Γράφει η Β. Κανελλοπούλου: «Ο Μοπερτουί είναι ένας από τους πρώτους που μιλάει για τα δικαιώματα των ζώων και οι ανθρωπιστές του 19ου αιώνα (Λαρούς, Μιαλέ, Ουγκό) τον ακολουθούν. Μάλιστα ο Κλεμανσό κατηγορεί τους ρήτορες που αγνοούν τους φυσικούς νόμους που μας ενώνουν με τα ζώα και θεωρούν την ψυχή προνόμιο που ανήκει αποκλειστικά στον άνθρωπο.3
Ο Ροΐδης δηλώνει ευθαρσώς: «Όταν συναναστρέφομαι τα ζώα, τόσο μάλλον πείθομαι ότι δεν υπάρχει μεταξύ αυτών και των ανθρώπων καμία διαφορά, ως ηθέλησαν παραδοξολόγοι τινές να ισχυρισθώσιν, αλλά μόνον ότι τα πράγματα κατά τα οποία διαφέρομεν από τα ζώα δεν αποδεικνύουν όλα την ανθρώπινην υπεροχή».4
Αφήσαμε στην άκρη τα «Ήμερα και άγρια του βουνού και του λόγγου» του Στέφανου Γρανίτσα, με την απαλή περιγραφή της άγριας φύσης, και ίσως ξεχάσαμε τις μεγαλειώδεις συγκεντρώσεις που γίνονται στη γειτονική Τουρκία με αφορμή την ψήφιση νόμου κατά των ζώων.
Σήμερα πλέον τα ζώα φαίνεται ότι παίζουν τον ρόλο μιας συναισθηματικής αποθήκης, στην οποία αποτίθεται η ψυχική «υπερπαραγωγή» των κατοίκων πόλης και χωριού. Μη μπορώντας να διοχετεύσουμε αυτή την υπερπαραγωγή σε ανθρώπινα κανάλια, τη διαθέτουμε σε ένα πτωχό γατοειδές. Και αφήνουμε τα ερωτήματα για το παραπέρα: Αν η γάτα σκέπτεται, αν διαθέτει μια υποτυπώδη γλώσσα να συνεννοείται, αν έχει αισθήματα… Η δικιά μου πάντως είχε…
Λέει ο Νίκος Δήμου για έναν γάτο που είχε, τον Ταλεϋράνδο: «Τον μνημονεύω – να μείνει κάτι κι απ’ αυτόν». Κι εγώ έτσι κάνω για την Ψιψινέλ…
* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας
Σημειώσεις
1. «Ελευθεροτυπία», Ιός της Κυριακής, 4.4.99
2. Φίλης Καϊτατζής, «Ελευθεροτυπία», 9.5.96
3. Βάσω Κανελλοπούλου, «Ζώα μετανοείτε», 21.11.99
4. Δ. Μητρόπουλος, «Βήμα», 27.11.94
