Το Σπήλαιο Νυμφολήπτου, γνωστό και ως Σπήλαιο Πανός και Σπήλαιο Αρχέδημου, είναι σπηλιά στις νότιες πλαγιές του Υμηττού στην Αττική, στα βόρεια της Βάρης.
Το σπήλαιο αποτελεί σημαντικό αρχαιολογικό χώρο καθώς το εσωτερικό του είναι διακοσμημένο από το Θηραίο γλύπτη Αρχέδημο, του 5ου αιώνα π.Χ..
Το σπήλαιο στην αρχαιότητα ήταν ιερό των Νυμφών, του Απόλλωνα και του Πάνα.
Το 1901 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Το σπήλαιο βρίσκεται στον λόφο Κρεβάτι, σε υψόμετρο 260 μέτρων, στη βόρεια Βάρη, στις νότιες πλαγιές του Υμηττού.
Απέχει από τη Βάρη με τα πόδια περίπου μία ώρα (5 χιλιόμετρα χωματόδρομος από τη Σχολή Ευελπίδων), αλλά είναι πιο εύκολα προσβάσιμο από τη Βούλα και τον δρόμο που συνεχίζει μετά το κοιμητήριο.
Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το μικρό σπήλαιο Συκιά.
Το σπήλαιο δεν είναι οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος.
Το άνοιγμά του, με διαστάσεις 5 επί 2 μέτρα, είναι σχεδόν κάθετο και στο χείλος έχουν σκαλιστεί σκαλοπάτια τα οποία σήμερα έχουν καταστραφεί.
Η κύρια αίθουσα του σπηλαίου, με μήκος 26, πλάτος 23 και ύψος 10 μέτρα, ήταν το ιερό και στα τοιχώματα έχουν λαξευθεί σκαλοπάτια και ανάγλυφες παραστάσεις.
Χωρίζεται από ένα τοίχο από σταλακτίτες σε δύο τμήματα.
Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στο σπήλαιο χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα π.Χ.
Σύμφωνα με τις επιγραφές, το σπήλαιο διαμορφώθηκε σε ιερό από τον Θηραίο γλύπτη Αρχέδημο, ο οποίος το διακόσμησε και σκάλισε σκαλοπάτια, επιγραφές και ανάγλυφα, με πιο σημαντικό ένα ακέφαλο άγαλμα θεάς καθισμένης σε θρόνο και αυτό που τον απεικονίζει να κρατάει σμίλη και σφυρί.
Στην παράσταση αυτή, ο Αρχέδημος απεικονίζει τον εαυτό του να φορά έναν τύπο ρούχου, που παραπέμπει άμεσα στη φουστανέλα.
Έκτοτε το σπήλαιο αποτέλεσε χώρο λατρείας μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ., όταν και εγκαταλείφθηκε.
Ο πρώτος που επισκέφθηκε το σπήλαιο ήταν ο περιηγητής Ρίτσαρντ Τσάντλερ το 1765 και από τότε το επισκέφθηκαν και άλλοι περιηγητές οι οποίοι πέρασαν από την Αττική, συμπεριλαμβανομένου του Λόρδου Βύρωνα.
Στο σπήλαιο διεξήχθησαν την περίοδο 1901-1902 ανασκαφές από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, με διευθυντή τον Τσαρλς Γουέλερ.
Μέσα ανακαλύφθηκαν εκατοντάδες λυχνάρια και ανάγλυφα, δύο από τα οποία εκτίθενται στη Συλλογή Γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Παραγωγή: “©wind-up team”
