Emmanuel Bove
Η παγίδα
Μετάφραση: Μαρία Γυπαράκη
Εκδόσεις: Στίλβη
Σελ.: 270
Αναμφισβήτητα, υπήρξε, θεωρείται, είναι και θα είναι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους των γαλλικών γραμμάτων (η λεπτομερής, ευφυής πρόζα του συγκρίθηκε με την αντίστοιχη του Μαρσέλ Προυστ). Ο Εμανουέλ Μποβ, όταν πρωτοπαρουσιάστηκε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό μέσω των εκδόσεων Όμβρος με το μυθιστόρημα «Οι φίλοι μου», στα τέλη της δεκαετίας του ’80, πέρασε δυστυχώς απαρατήρητος. Κύλησαν έκτοτε αρκετά χρόνια, ώσπου οι εκδόσεις Καστανιώτη, το φθινόπωρο του 2023, εξέδωσαν το εκπληκτικό του μυθιστόρημα «Αρμάν», το οποίο έτυχε θερμότερης υποδοχής κι έτσι ο σπουδαίος άγνωστος Μποβ βγήκε από τη λήθη, συστήθηκε εκ νέου στους αναγνώστες και δικαίως εντυπωσίασε. Αρκεί να υπενθυμίσουμε πως δηλωμένοι θαυμαστές του ήταν η Κολέτ (η οποία και τον ανέδειξε), ο Αντρέ Ζιντ, ο Ρίλκε, ο Μπέκετ και ο Πέτερ Χάντκε, που μετέφρασε έργα του Γάλλου συγγραφέα στη γερμανική γλώσσα. Μάλιστα οι δύο τελευταίοι (Μπέκετ και Χάντκε) συνέβαλαν ώστε τα δημιουργήματα του Μποβ να έρχονται διαρκώς στο προσκήνιο.
«Η παγίδα» είναι έργο που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1945, αποτελεί ακόμα ένα εξαίσιο δείγμα γραφής του Μποβ και εγκαινιάζει τη σειρά Recto Verso των νεοσύστατων εκδόσεων Στίλβη, που με μια τέτοια επιλογή πραγματοποίησαν μια δυναμική είσοδο στο εκδοτικό τοπίο. Η Μαρία Γυπαράκη, δημιουργός της Στίλβης (πάντα αεικίνητη και θερμά παθιασμένη με τις τέχνες και την τέχνη του λόγου), μετέφρασε επιτυχώς – και για πρώτη φορά στα ελληνικά – αυτό το υπέροχα πικρό, οξυδερκές και επίκαιρο μυθιστόρημα, βάζοντας ψηλά τον πήχη για τα επόμενα βήματα της Στίλβης της, επανασυστήνοντας στους αναγνώστες έναν δεινό αφηγητή και μάστορα ιστοριών περί ανθρωπίνων σχέσεων, κόσμου, ζωής, θανάτου και αδιεξόδων, επαναφέροντας στον εκδοτικό χάρτη έναν γενναίο τεχνίτη με γραφή εξαιρετικής λεπτότητας που έπλαθε δεξιοτεχνικά και παραστατικά την εποχή δράσης τής κάθε του ιστορίας και τους ήρωές του.
Σε διαφορετικό ύφος απ’ τα προηγούμενα μυθιστορήματα, «Η παγίδα» γράφτηκε κατά την τελευταία πενταετία του βίου του Μποβ και σε μια πολύ έντονη περίοδο σε ιστορικό πλαίσιο, σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο αλλά και σε προσωπικό επίπεδο για τον ίδιο τον συγγραφέα, που είχε ήδη καταπέσει σωματικά και ψυχολογικά λόγω προβλημάτων υγείας και λόγω της επιρροής που είχαν πάνω του τα γεγονότα πριν, κατά τη διάρκεια και προς τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Κατασκευαστής της συνταρακτικής λεπτομέρειας, της λεπταίσθητης ειρωνείας και της τρομερής εμβάθυνσης των χαρακτήρων του, ο Μποβ με την «Παγίδα» του έπλασε ένα σπινθηρίζον, οξύ και γλυκόπικρο λογοτεχνικό έργο, που συνδυάζει την αυτομυθοπλασία και το πολιτικό / ψυχολογικό θρίλερ. Σε μια Ευρώπη που κλυδωνίζεται από τον πόλεμο και την τραγωδία του, με τον Χίτλερ στην εξουσία, ο Γάλλος δημιουργός θα βιώσει αυτά τα οποία «δανείζει» στον κεντρικό ήρωα της «Παγίδας», τον Ζοζέφ Μπριντέ, αποτυχημένο δημοσιογράφο και επίδοξο αντιστασιακό. Η Γαλλία ήταν παραδομένη στο θηρίο του φασισμού κι όταν ο εφιάλτης τού πολέμου έδινε τη θέση του σε ένα αδέξιο χάραμα προς τη λήξη, η χώρα ήταν αποπροσανατολισμένη, μετρούσε τις αναρίθμητες πληγές της, δίκαζε προδότες και δωσίλογους, προσπαθούσε να αναγεννηθεί μέσα από τόνους στάχτης και ερειπίων. Γι’ αυτό και το παρόν βιβλίο, περιέχοντας τόσες καυτές αλήθειες για τα γεγονότα, άργησε να βρει τον εκδοτικό του δρόμο και τελικά κυκλοφόρησε λίγο πριν από τον θάνατο του συγγραφέα.
Ο πρωταγωνιστής Ζοζέφ Μπριντέ (το alter ego του Μποβ, ουσιαστικά) ζει στη Λυών προσπαθώντας να βρει τρόπο διαφυγής για την Αγγλία. Σε μια πόλη και έναν κόσμο σε πτώση, που – μετά τη Συνθηκολόγηση, με την ίδρυση της κυβέρνησης Βισύ και τη Γαλλία χωρισμένη στα δυο και με τους κανόνες του παιχνιδιού να έχουν αλλάξει, με φιλίες να έχουν διαλυθεί, με βεβαιότητες να έχουν ξεθωριάσει – πάλευαν να βρουν τους ρυθμούς τους – ή να τους επανεφεύρουν –, ο Μπριντέ τριγυρίζει εντός της απελπιστικής καθημερινότητας ψάχνοντας να πιαστεί από μια αχτίδα ελπίδας, να κρατήσει ζωντανό το όνειρο της επαφής του με τον Ντε Γκωλ. Τυφλωμένος περιπατητής σε ένα τοπίο ψεύτικων προσχημάτων και αόρατων παγίδων, λειτουργεί παρορμητικά και η τύχη δεν είναι με το μέρος του. Αρχικά ζητά στήριξη, ελπίζοντας για συμπόνια, από τον παλιό του φίλο, τον Πωλ Μπεσόν, που έχει αποσπαστεί στη Γενική Διεύθυνση της Εθνικής Αστυνομίας και, παριστάνοντας ότι είναι με την πλευρά του Στρατάρχη, του ζητά να τον βοηθήσει να φύγει, αφού θεωρεί ότι δεν έχει τίποτα να προσφέρει στη χώρα κι αφού πια απέχει από τα «παιχνίδια» των εφημερίδων. Κι αυτή είναι η αρχή μιας σειράς περιστατικών και μικρών και μεγάλων παγίδων που θα πλέξουν μια τεράστια παγίδα. Ο Μπριντέ θα πέσει – θα τον ωθήσουν να πέσει – σε μια θάλασσα γεμάτη φίδια και επικίνδυνα ρεύματα, σε ένα ατέλειωτο δρομολόγιο με οδηγούς και εισπράκτορες πρόσωπα απεχθή, στον ασφυκτικό κλοιό της εξουσίας, των ψεμάτων, της φυλακής – κυριολεκτικά και μεταφορικά. Κι εκεί που ο ήλιος ξεγλιστρά απ’ τα σύννεφα και φανερώνει το φως του, πάλι έρχεται το σκοτάδι και η καταιγίδα, πάλι η απέραντη μοναξιά και η απελπισία. Όσο κι αν η Γιολάντα, σύζυγος του Μπριντέ, χρησιμοποιεί τις γνωριμίες της για να βγάλει τον άντρα της από τον πυκνό ιστό, τα πράγματα δεν είναι ευνοϊκά.
Ο πόθος του Ζοζέφ Μπριντέ για διαφυγή, του δίνει ανάστημα και τον γεμίζει με φιλοδοξία για να διαπιστώσει στη συνέχεια ότι του λείπει το ανάστημα για να αναμετρηθεί μ’ αυτόν τον φριχτό δίχως αλληλεγγύη κόσμο. Πέφτει σε λάθη που θα οδηγήσουν στη σύλληψή του, στη φυλάκισή του, στη μεταφορά του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και τελικά – και τόσο άδικα – στην εκτέλεσή του. Μια τραγική φιγούρα ο Μπριντέ, ένας τραγικός, προδομένος ήρωας που βιώνει την παράνοια, που χάνεται στους λαβυρίνθους της κατεχόμενης χώρας του, που βιώνει την προσωπική καταστροφή μέσα στη συλλογική.
Ένα έργο διάφανη και συγκλονιστική υπαρξιακή αλληγορία – γροθιά στο στομάχι, που διαβάζεται απνευστί, ένα από τα κείμενα εκείνα που, παρά τη σκοτεινή τους θεματολογία και ατμόσφαιρα, αστράφτουν από την αρχιτεκτονική της γλώσσας και της αφήγησης. Μεταφρασμένο κατευθείαν από τα γαλλικά από τη Μαρία Γυπαράκη (η οποία έγραψε κι ένα αξιοθαύμαστο εισαγωγικό σημείωμα για τη μυθιστορηματική φυσιογνωμία του δημιουργού, την εποχή του και την παγίδα του πολέμου), είναι ένα μυθιστόρημα που συγκινεί ώς τα βάθη της ψυχής, χωρίς ηθικισμούς, με την οξεία αίσθηση της παρατηρητικότητας και της διαίσθησης που χαρακτηρίζει τους σπουδαίους πεζογράφους του διαμετρήματος του Μποβ. Ένα κορυφαίο κείμενο ύμνος προς τον άνθρωπο (τον κάθε άνθρωπο, χθες, σήμερα, πάντα), που συνθλίβεται από τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς, τους πολέμους, τα φασιστικά καθεστώτα, από έναν άθλιο κόσμο κι από ένα ανεξέλεγκτα αλλότριο, σάπιο σύμπαν.
