Η ιστορική έρευνα δεν έχει ώς τώρα ασχοληθεί συστηματικά με το κυπριακό αντικατοχικό κίνημα. Κι όμως, από τις πρώτες πορείες γυναικών που ξεκίνησαν το 1975 έως και την πορεία μοτοσικλετιστών το 1996, οι κατά καιρούς μαζικές εκδηλώσεις του αναδείχθηκαν σε κεντρικό πολιτικό γεγονός, κινητοποιώντας χιλιάδες ανθρώπους και απασχολώντας για μεγάλα χρονικά διαστήματα την κοινή γνώμη, τις κυβερνήσεις και τα ΜΜΕ στην Κύπρο, στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο.
Το αντικατοχικό κίνημα της Κύπρου είναι κομμάτι της διαχρονικής αντιστασιακής παράδοσης του ελληνισμού και, όπως κάθε απελευθερωτικό κίνημα, μέρος της παγκόσμιας ιστορίας των αγώνων του ανθρώπου για ελευθερία και δικαιοσύνη.
Κορυφαία στιγμή του αντικατοχικού κινήματος αποτέλεσε και η πορεία που οργάνωσε η Παγκύπρια Γυναικεία Κίνηση Επιστροφή στις 19 Ιουλίου 1989 στον Άγιο Κασσιανό και γι’ αυτόν τον λόγο επιλέχτηκε ως κύριο θέμα της παρούσας μελέτης, που επιχειρεί να καλύψει το υπαρκτό βιβλιογραφικό κενό για το αντικατοχικό κίνημα, χωρίς βέβαια να εξαντλεί το θέμα. Η προσπάθεια αυτή αποτελεί το πρώτο και, πιστεύουμε, σημαντικό βήμα στη σχετική έρευνα.
Μια διαφορετική οπτική
Ειδικά η μελέτη του γυναικείου αντικατοχικού κινήματος, εκτός της συμβολής στην ιστορία των απελευθερωτικών κινημάτων, προσφέρει επίσης μια διαφορετική οπτική στο Κυπριακό Ζήτημα, αυτή της κοινωνίας των πολιτών, κυρίως από την πλευρά των γυναικών, των μεγαλύτερων θυμάτων του πολέμου, μαζί με τα παιδιά. Αναδεικνύεται έτσι το πώς βιώνει και το πώς αντιδρά αυτό το κομμάτι του πληθυσμού στην Κατοχή και στις συνέπειές της, ειδικότερα στο ζήτημα των αγνοουμένων και στη στέρηση της πατρώας γης.
Προσφέρεται επίσης για την κατανόηση των κυρίαρχων αντιλήψεων για το Κυπριακό Ζήτημα αυτού που ονομάζουμε κυπριακό (και ελλαδικό) «συγκρότημα εξουσίας», το πώς αυτό χειρίζεται το εθνικό μας πρόβλημα και πώς αντιμετωπίζει το αντικατοχικό κίνημα: κατ’ εξοχήν ανταγωνιστικά και σε ορισμένες περιπτώσεις, ανοιχτά και απροκάλυπτα, εχθρικά.
Εξαιρετικά αποκαλυπτικές για τη στάση του απέναντι στο Κυπριακό Ζήτημα είναι επίσης οι αντιδράσεις του διεθνούς παράγοντα στην πορεία των γυναικών στον Άγιο Κασσιανό το 1989: του ΟΗΕ, του Συμβουλίου Ασφαλείας, της ΕΟΚ, των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, κυρίως των ΗΠΑ, της ΕΣΣΔ και της Μεγάλης Βρετανίας.
Τα γεγονότα του Αγίου Κασσιανού αποκαλύπτουν επίσης τις τουρκικές θέσεις για το Κυπριακό, που παραμένουν σταθερές και αναλλοίωτες όλα αυτά τα χρόνια, μέχρι και σήμερα. Έτσι η παρουσίαση μίας κορυφαίας στιγμής του αντικατοχικού κινήματος στην Κύπρο συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του Κυπριακού και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό το γιατί παραμένει ακόμη άλυτο. (…)
Οι άγνωστες και ανώνυμες
Η έκθεση των γεγονότων δεν περιορίζεται στην απλή καταγραφή τους, αλλά συνοδεύεται και από μαρτυρίες και ντοκουμέντα, που τεκμηριώνουν και ζωντανεύουν την αφήγηση. Στις μαρτυρίες διατηρήσαμε το ύφος και τις γλωσσικές επιλογές των συμμετεχόντων, κάνοντας μόνο τις απαραίτητες διορθώσεις. Ιδιαίτερα στις μαρτυρίες των γυναικών που έλαβαν μέρος στην πορεία παραχωρείται ο λόγος στη γυναίκα της Κύπρου, που με τη δράση της υψώθηκε σε αγωνιστικό πρότυπο.
Προσπαθήσαμε να αναδείξουμε κυρίως την άγνωστη, κατά τα άλλα, γυναίκα που αποτέλεσε το ανώνυμο έως τότε πλήθος των γυναικών που συμμετείχαν στην πορεία στον Άγιο Κασσιανό και στις κινητοποιήσεις που την ακολούθησαν.
Από τη 14χρονη Ηλιάνα και τη 16χρονη αδερφή της Ελένη, που άφησαν το εργοστάσιο όπου εργάζονταν στις διακοπές τους, τη Σούλα που άφησε πίσω τέσσερα παιδιά, την 60χρονη Κατίνα που ήρθε για να βρει τον αγνοούμενο γιο της, την 73χρονη Σοφούλα που λάμβανε φαρμακευτική αγωγή, ως τη ρουμανικής καταγωγής Ρωξάνη, που ήθελε να αγωνιστεί για τη νέα της πατρίδα, κάθε πρόσωπο αποτελεί και μια ιστορία και όλες μαζί συνθέτουν την ιστορία των γυναικών που κινητοποιήθηκαν για τα υψηλότερα ιδανικά, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη, ανταποκρινόμενες στο κάλεσμα της Παγκύπριας Γυναικείας Κίνησης Επιστροφή, τη σπίθα που άναψε τη φωτιά και πυρπόλησε τις ψυχές των γυναικών και όλης της Κύπρου.
Θελήσαμε, λοιπόν, και πιστεύουμε ότι το πετύχαμε, να δώσουμε φωνή στις πρωταγωνίστριες της Ιστορίας.
Σε ό,τι αφορά την ορολογία, υιοθετείται η επίσημη της Κυπριακής Δημοκρατίας, της μόνης διεθνώς αναγνωρισμένης κρατικής αρχής στην Κύπρο, ενώ απορρίπτονται οι όροι που συνιστούν άμεση ή έμμεση αναγνώριση του παράνομου καθεστώτος στη βόρεια Κύπρο, του ψευδοκράτους της «ΤΔΒΚ», και επισημαίνεται όταν αυτό εμφανίζεται στις πηγές.
Έτσι εδώ χρησιμοποιούνται αποκλειστικά οι όροι «αιχμάλωτοι» και «αιχμαλωσία» για τους άντρες και τις γυναίκες που βρέθηκαν στις φυλακές του ψευδοκράτους, καθώς οι όροι «συλληφθέντες» και «συλλήψεις», που εσφαλμένα ή εν τη ρύμη του λόγου χρησιμοποιούνται σε ορισμένες πηγές και μαρτυρίες, δεν ισχύουν ‒ σε διαδικασία σύλληψης μπορεί να προβεί μόνον μια νόμιμη αρχή.
Εννοείται ότι, όπως σε κάθε ιστορικό επιστημονικό έργο, διατυπώνονται οι απαραίτητες κρίσεις και ερμηνείες. Σ’ ένα ζήτημα επίκαιρο και μάλιστα ζέον, όπως το Κυπριακό, αναπόδραστα υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις, που, όπως λέει και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, συνδέονται με την ελεύθερη βούληση του ατόμου και δεν κρίνονται με βάση κάποια «αντικειμενική» αλήθεια. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι παραβλέπεται το καθήκον του ιστορικού, η αξιοποίηση δηλαδή των διαθέσιμων πηγών με εντιμότητα, χωρίς διαστρεβλώσεις και σκόπιμες αποσιωπήσεις.
Πιστεύουμε ότι ανταποκριθήκαμε σε αυτό το καθήκον και ότι δεν παρασυρθήκαμε από την πολιτική και ιδεολογική μας υποκειμενικότητα. Παρότι λοιπόν αξιοποιήσαμε ευσυνείδητα τις διαθέσιμες πηγές και σεβαστήκαμε τα πρόσωπα που μας εμπιστεύτηκαν τη μαρτυρία τους, η τελική κρίση επαφίεται και εδώ στον αναγνώστη.
Έσχατο κριτήριο της αλήθειας (το διαρκές ζητούμενο κάθε επιστήμης), ωστόσο, παραμένει η ίδια η πραγματικότητα, η ιστορική εξέλιξη, και γι’ αυτό μπορούμε να πούμε ότι τα συμπεράσματα και οι κρίσεις του βιβλίου αυτού επιβεβαιώθηκαν από τις κατοπινές εξελίξεις. Το αντικατοχικό κίνημα δικαιώθηκε· η Κύπρος είναι που παραμένει αδικαίωτη.
* Ο Τάσος Χατζηαναστασίου είναι ιστορικός και το κείμενο αυτό αποτελεί τμήμα του δικού του προλόγου στο βιβλίο του ιδίου με τίτλο «Ελεύθερες στην αιχμαλωσία – Η πορεία γυναικών στον Άγιο Κασσιανό το 1989», που κυκλοφορεί από την Παγκύπρια Ένωση Γυναικών Επιστροφή και τις εκδόσεις Κουκκίδα
