Τα χρήματα δεν είναι αναγκαία µόνο για τη δημιουργία μιας καλύτερης ζωής για τους ανθρώπους, αλλά απαραίτητη συνθήκη ύπαρξης για τα κράτη, όπως αυτά άρχισαν να μορφοποιούνται στη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα.
Τα κράτη του σύγχρονου κόσμου προέκυψαν μέσα από ποικίλες ανατροπές, που διέφεραν εν πολλοίς µεταξύ τους. Πέρα από τους ιστορικούς λόγους για τη δηµιουργία ενός κράτους, υπήρξαν περιπτώσεις που αυτά ξεπήδησαν µέσα από τυχαίες συγκυρίες. Άλλα πάλι ήρθαν ως αποτέλεσµα των σκόπιµων ενεργειών ενός βασιλιά και άλλα ως αποτέλεσµα ευνοϊκών φυσικών και γεωγραφικών παραγόντων.
Από τη στιγµή της συγκρότησής τους, όλα τα κράτη επικέντρωσαν τις προσπάθειές τους στο να οργανώσουν την εσωτερική τους διοίκηση και να ασκήσουν τη µεγαλύτερη δυνατή επιρροή στην εξωτερική τους πολιτική. Στις περιπτώσεις των µεσαιωνικών κρατών, τα οποία δεν διέθεταν ισχυρή κεντρική εξουσία, οι λειτουργίες του κράτους δεν είχαν εξάρτηση από το πλούσιο θησαυροφυλάκιο. Ο βασιλιάς σε αυτά διέθετε τα δικά του εισοδήµατα και οι δηµόσιες υπηρεσίες αναγκάζονταν να βρουν µόνες τους τα χρήµατα που χρειάζονταν για να λειτουργήσουν.
Ωστόσο, τα πράγµατα περιπλέκονται ιδιαίτερα όταν στο προσκήνιο της Ιστορίας εµφανίζονται τα σύγχρονα συγκεντρωτικά κράτη. Σε αυτά, οι παλιοί ιππότες εξαφανίστηκαν και στη θέση τους ξεφύτρωσαν µισθωτοί αξιωµατούχοι της κυβέρνησης και οι γνωστοί σε όλους µας γραφειοκράτες. Η νέα δοµή συγκρότησης του κράτους, ωστόσο, απαιτούσε τεράστια ποσά προκειµένου να συντηρηθούν ο στρατός, το ναυτικό και οι υπηρεσίες εσωτερικής διοίκησης. Το επιτακτικό και αµείλικτο ταυτόχρονα πρόβληµα που προέκυψε ήταν το πού και πώς θα βρισκόταν αυτός ο πακτωλός χρηµάτων που ήταν αναγκαίος για να κινεί αυτά τα νεοπαγή κράτη.
Η εμφάνιση του μερκαντιλισμού
Η ανακάλυψη της Αµερικής και η εκμετάλλευση των μεταλλείων του Περού άλλαξαν ριζικά την πορεία τού τότε κόσµου. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, ο χρυσός και ο άργυρος δεν ήταν σε χρήση, µε την έννοια ότι ο µέσος άνθρωπος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του δεν κατάφερνε να αντικρίσει ούτε ένα χρυσό νόµισµα. Μόνο στις µεγάλες πόλεις – αλλά και εκεί υπό έλεγχο – γινόταν χρήση αργυρών µόνο νοµισµάτων.
Τότε, µέσω των θαλασσοπόρων Άγγλων, Ισπανών, Ολλανδών και Πορτογάλων, τα πολύτιµα αυτά µέταλλα άρχισαν να διαδίδονται στην Ευρώπη, εκτοπίζοντας µε αυτό τον τρόπο το εµπόριο από τις ακτές τις Μεσογείου σε εκείνες του Ατλαντικού. Παραδοσιακές εμπορικές πόλεις τις Ιταλίας έχασαν µεµιάς την εµπορική τους αξία µπροστά στην εµφάνιση των νέων εµπορικών κρατών που έθεσαν σε κυκλοφορία τα αργυρά νοµίσµατα, τα οποία σιγά – σιγά έπαψαν να είναι σπάνια. Έτσι, δηµιουργήθηκε µια νέα οικονοµική θεώρηση στα ευρωπαϊκά χρονικά στη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα, η οποία βασιζόταν στην αντίληψη ότι ο πλούτος ενός έθνους είχε να κάνει µε τη δυνατότητα συσσώρευσης πολύτιµων µετάλλων (χρυσού και αργύρου δηλαδή).
Με αυτόν τον τρόπο επικράτησαν νέα οικονοµικά δεδοµένα, τα οποία απαιτούσαν ή µια χώρα να έχει δικά της αποθέµατα σε χρυσό και άργυρο ή να τα αποκτά µέσω ιµπεριαλιστικών κατακτήσεων σε διάφορα µέρη του κόσµου όπου υπήρχαν. Οι δε χώρες οι οποίες δεν διέθεταν ανάλογα µεταλλεύµατα ή δυνατότητα να τα αναζητήσουν µέσω κατακτητικών πολέµων, όπως έκαναν για παράδειγµα οι Ισπανοί στη Λατινική Αµερική, έπρεπε να φροντίσουν ώστε οι εξαγωγές τους να είναι περισσότερες από τις εισαγωγές τους, προκειµένου να συσσωρεύουν τα πολύτιµα αυτά µέταλλα.
Την οικονοµική θεωρία αυτή υποστήριξαν ασµένως οι οικονοµολόγοι του 16ου αιώνα, που πρέσβευαν ότι το κράτος το οποίο είχε συσσωρευµένο περισσότερο χρυσό και άργυρο στα θησαυροφυλάκιά του και στις τράπεζές του ήταν και το πλουσιότερο, άρα και το ισχυρότερο. Αυτή η οικονοµική θεωρία ονοµάστηκε µερκαντιλισµός και έγινε αποδεκτή σε ολόκληρη την πολιτισµένη παγκόσµια κοινότητα µε τον φανατισµό του νεοφώτιστου. Η φιλοσοφία του µερκαντιλισµού ήθελε µια χώρα να κερδίζει σε πλεονάσµατα χρυσού και αργύρου για να έχει ευνοϊκό ισοζύγιο. Με αυτήν τη λογική, όλα τα οικονομικά προγράμματα των κρατών στη διάρκεια του 17ου αιώνα προσανατολίζονταν στη μεγαλύτερη δυνατή απόκτηση των πολύτιμων μετάλλων και γι’ αυτό ενθάρρυναν το εξωτερικό κυρίως εμπόριο σε βάρος του εσωτερικού. Επίσης ευνοούσαν όσες από τις βιομηχανίες μετέτρεπαν τις πρώτες ύλες σε ανταλλάξιμα προϊόντα.
Οι πρώτοι διδάξαντες
Στη διάρκεια του 16ου αιώνα, ο Κάρολος ΣΤ’ εφάρμοσε αυτό το οικονομικό μοντέλο διακυβέρνησης, το οποίο ήταν τότε κάτι εντελώς καινούργιο, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν. Με την ίδια λογική, το εφάρμοσε και η Ελισάβετ της Αγγλίας. Επίσης, οι Βουρβόνοι αναδείχθηκαν φανατικοί οπαδοί αυτής της οικονομικής θεωρίας, όπως και ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ’, του οποίου ο υπουργός των Οικονομικών, ο διάσημος Ζαν Μπατίστ Κολμπέρ, μετατράπηκε στον προφήτη του μερκαντιλισμού της Ευρώπης. Ήταν αυτός που δημιούργησε μια πολύ ισχυρή γαλλική οικονομία για να συντηρήσει την τρομερά δαπανηρή βασιλική αυλή του Λουδοβίκου και χάραξε τη γαλλική αποικιακή πολιτική.
Το οικονομικό δόγμα του μερκαντιλισμού ασπάστηκε και ο Κρόμγουελ και πάνω του προσάρμοσε όλη την εξωτερική του πολιτική, που υπαγορευόταν από την αντιπαλότητα εναντίον της Ολλανδίας, της οποίας τα πλοία ήταν οι βασικοί μεταφορείς των προϊόντων της Ευρώπης. Οι Ολλανδοί, ωστόσο, έρρεπαν προς το ελεύθερο εμπόριο και αυτός ήταν ένας σοβαρός λόγος για τους Άγγλους να επιθυμούν την καταστροφή τους.
Τα αποτελέσματα
Αυτή η οικονομική αντίληψη, όπως είναι φυσικό, είχε τεράστιο αντίκτυπο στις αποικίες, οι οποίες θεωρούνταν απλώς ανεξάντλητες πηγές χρυσού, αργυρού και μπαχαρικών. Φυσικά, ο πλούτος των αποικιών αυτών ανήκε αποκλειστικά στους αποικιοκράτες, οι οποίοι τον εκμεταλλεύονταν ληστρικά. Έτσι δημιουργήθηκε ένα απάνθρωπο και εξοντωτικό καθεστώς αποτρόπαιης εκμετάλλευσης χωρών της Ασίας, της Αμερικής και της Αφρικής, που διέθεταν περισσεύματα πολύτιμων μετάλλων αλλά και χρήσιμων πρώτων υλών για τις μητροπολιτικές βιομηχανίες.
Αποτέλεσμα της οικονομικής αυτής εφαρμογής του μερκαντιλισμού ήταν η ανάπτυξη της βιομηχανίας και σε χώρες που πριν δεν είχαν καμία παράδοση. Με την επικράτηση αυτής της νέας πολιτικής, αναμορφώθηκε το οδικό δίκτυο και σημειώθηκε αλματώδης ανάπτυξη στις μεταφορές και, καθώς ήταν φυσικό, βελτιώθηκαν κατά πολύ και τα μεταφορικά μέσα. Σε ό,τι αφορά τους βιομηχανικούς εργάτες, αυξήθηκαν οι απαιτήσεις για καλύτερη απόδοση. Στους εμπόρους το σύστημα επιφύλαξε μια νέα τύχη και ταυτόχρονα εντυπωσιακή κοινωνική καταξίωση. Αντίθετα, η αριστοκρατία των γαιοκτημόνων έπεσε σε παρακμή.
Στα αρνητικά της εφαρμογής του μερκαντιλισμού, όπως ήδη προαναφέραμε, χρεώνεται η μεγάλη ανθρώπινη δυστυχία που επέφερε στους ιθαγενείς, οι οποίοι υπέστησαν ανομολόγητους εξευτελισμούς και γνώρισαν το πρόσωπο της κυνικής «πολιτισμένης» βαρβαρότητας όπως αυτή εκπορεύτηκε από τις χριστιανικές αποστολές που συνόδευαν τους κατακτητικούς στρατούς των αποικιοκρατών. Επίσης, η πολιτική αυτή μετέτρεψε τις χώρες σε στρατόπεδα, δημιουργώντας την εντύπωση ενός κόσμου διαιρεμένου σε μικρά ή μεγάλα κομμάτια γης. Η πολιτική αυτή δεν επέτρεπε συμμαχίες· αντίθετα, υποδαύλιζε την αντιπαλότητα και το πνεύμα της καταστροφής του γείτονα σε έναν μέχρι τελικής πτώσεως αγώνα προκειμένου να προσεταιριστεί το ένα κράτος τους θησαυρούς του άλλου. Εκείνη την εποχή, η απόκτηση πλούτου κατέληξε να είναι η μονή κινητήριος δύναμη του ανθρώπου και της Ιστορίας. Ωστόσο, η γενική επικράτηση του μερκαντιλισμού συνέβαλε στη δημιουργία των σύγχρονων κρατών και όταν ήρθε η ώρα να ξεπεραστεί από την πραγματικότητα είχε την τύχη που επιφυλάσσει το μέλλον σε ό,τι έχει παρέλθει, σε ό,τι έχει ξεπεραστεί.
