ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
Η διεξαγωγή της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα
Σύμφωνα πάντα με τον Ηρόδοτο, όπως είδαμε στο προηγούμενο τεύχος, αμέσως μετά το μήνυμα του Θεμιστοκλή, οι Πέρσες αποβίβασαν ένα επίλεκτο σώμα στην Ψυττάλεια, του οποίου αποστολή ήταν να περισυλλέξει στη διάρκεια της ναυμαχίας τους Πέρσες ναυαγούς ή, κατ’ άλλη εκδοχή, να σκοτώσει όσους Έλληνες έβρισκαν εκεί καταφύγιο. Το σχέδιό τους ήταν να αιφνιδιάσουν τους Έλληνες μέσα στη νύχτα οδηγώντας αθόρυβα τον στόλο τους στο στενό της Σαλαμίνας.
Η ναυμαχία έγινε πιθανότατα στις 28 ή 29 Σεπτεμβρίου του 480 π.Χ. Τα μεσάνυχτα, ο κύριος όγκος του περσικού στόλου απέπλευσε από το Φάληρο παραπλέοντας δυτικά την ακτή της Αττικής. Τα ξημερώματα, η φοινικική εμπροσθοφυλακή είχε φτάσει στην είσοδο του κόλπου της Ελευσίνας ενώ η καρική οπισθοφυλακή δεν είχε μπει ακόμα στο στενό. Σε μια πλαγιά του Αιγάλεω, πιθανότατα στο σημερινό Πέραμα, τοποθετήθηκε ο θρόνος του Ξέρξη απ’ όπου θα παρακολουθούσε τη ναυμαχία. Κατά τον Έφορο, του οποίου τη μαρτυρία σώζει ο Διόδωρος, ο Ξέρξης έστειλε την αιγυπτιακή μοίρα του στόλου του να πλεύσει στο νότιο μέρος της Σαλαμίνας εμποδίζοντας την έξοδο του ελληνικού στόλου προς τη Μεγαρίδα. Ο Αισχύλος αναφέρει στους Πέρσες ότι ο Ξέρξης έφραξε και το στόμιο μεταξύ Μεγαρίδος και Σαλαμίνας. Ο ελιγμός των Περσών είχε σχεδόν επιτύχει, καθώς είχαν περικυκλώσει τους Έλληνες τη νύχτα της παραμονής της ναυμαχίας, όπως μας επιβεβαιώνει ο Ηρόδοτος:
«Περιέχεσθαι γαρ παν το στρατόπεδον το Ελληνικόν υπό των νεών των Ξέρξεω».
Ωστόσο, οι Έλληνες είχαν πληροφορηθεί εγκαίρως τις κινήσεις του περσικού στόλου από τον Αριστείδη που πέρασε τη νύχτα κρυφά από την Αίγινα στο ελληνικό στρατόπεδο, αλλά και από τον Παναίτιο Σωσιμένους τον Τήνιο, που αυτομόλησε από τον περσικό στόλο με την τριήρη του. Το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού αντιστράφηκε, καθώς ενώ περίμεναν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους οι Έλληνες μέσα στη νύχτα, με την ανατολή του ήλιου, όπως μας πληροφορεί ο Αισχύλος, άκουσαν τις σάλπιγγες να ηχούν κι από όλα τα ελληνικά πλοία αντηχούσε ο παιάνας:
«Ω παίδες Ελλήνων, ίτε ελευθερούτε πατρίδ᾿ ελευθερούτε δέ παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων αγών».
Η ναυμαχία
Οι Πέρσες ξαφνικά αντίκρισαν ολόκληρο τον ελληνικό στόλο να πλέει επιθετικά εναντίον τους. Μόλις έδωσε τη διαταγή ο Ευρυβιάδης, τα ελληνικά πλοία αναπτύχθηκαν στο στενό της Σαλαμίνας κατευθυνόμενα εναντίον των Περσών προκειμένου να αποφύγουν τον εγκλωβισμό τους, αλλά και να εξασφαλίσουν άνετο χώρο ώστε να αναπτυχθούν σε διάταξη μάχης. Στο άκρο δεξιό τμήμα, απέναντι στον ισχυρότατο στόλο των Ιώνων, παρατάχθηκαν οι 16 τριήρεις των Σπαρτιατών με τον Ευρυβιάδη μαζί με τις 30 τριήρεις των Αιγινητών, που αποτελούσαν εκλεκτό τμήμα του ελληνικού στόλου και ακολουθούσαν τα πλοία των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων. Στο αριστερό άκρο παρατάχθηκαν οι 180 αθηναϊκές τριήρεις με τον Θεμιστοκλή, που ήταν και το ισχυρότερο τμήμα του ελληνικού στόλου απέναντι στα πλοία των Φοινίκων που συγκροτούσαν την εκλεκτότερη μοίρα του περσικού στόλου. Η μοίρα των Κορινθίων ή τμήμα της, είχε σταλεί να καλύπτει τη βόρεια είσοδο του στενού.
Η διάταξη αυτή υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχής και έπαιξε τον βασικό ρόλο στη νίκη των Ελλήνων. Πρώτος ο Αθηναίος Αμεινίας ο Παλληνεύς όρμησε με την τριήρη του και με το έμβολο χτύπησε πλοίο των Φοινίκων. Αμέσως ακολούθησαν τα άλλα αθηναϊκά πλοία και η ναυμαχία γενικεύτηκε.
[8.84.1] Λοιπόν, οι άλλοι Έλληνες πήραν να πισωδρομούν και να φέρνουν τα καράβια τους προς τη στεριά, αλλά ο Αμεινίας από την Παλλήνη, Αθηναίος, βγήκε μπρος στ᾽ ανοιχτά και κάρφωσε το έμβολό του σε καράβι του εχθρού. Κι έτσι που το καράβι του σφηνώθηκε στο εχθρικό και δεν μπορούσε να ξεκολλήσει το ένα απ᾽ το άλλο, σπεύδοντας οι άλλοι να βοηθήσουν τον Αμεινία, συγκρούστηκαν με τον εχθρό.
Την ίδια σχεδόν στιγμή, οι Αιγινήτες άρχισαν τον αγώνα.
[8.84.2] Λοιπόν οι Αθηναίοι λένε πως έτσι άρχισε η ναυμαχία, οι Αιγινήτες όμως, πως το καράβι που έκανε την αρχή ήταν εκείνο που στάλθηκε στην Αίγινα για τους Αιακίδες. Λέγεται επίσης και τούτο, πως τους παρουσιάστηκε φάντασμα γυναικός· παρουσιάστηκε και τους ενθάρρυνε, κι η φωνή της ακουόταν απ᾽ όλο το στρατόπεδο των Ελλήνων, αφού πρώτα τους ειρωνεύτηκε λέγοντας: «Αθεόφοβοι, ώς πότε θα πισωδρομείτε ακόμα;».
Οι Πέρσες έχασαν το πλεονέκτημα των περισσότερων πλοίων, καθώς υποχρεώθηκαν λόγω της στενότητας του χώρου αλλά και της περιορισμένης έκτασης του μετώπου να συγκρουσθούν με τους Έλληνες με περίπου ίσο αριθμό πλοίων. Έτσι στη σύγκρουση έπαιξε ρόλο η ανδρεία και η επιδεξιότητα αλλά και η τακτική των αντίπαλων στόλων, καθώς η ναυμαχία διεξαγόταν κάθε φορά με ίσο αριθμό αντίπαλων πλοίων.
Από τη μεριά τους, και οι Πέρσες πολεμούσαν με εξαιρετική γενναιότητα, πολύ καλύτερα από τις προηγούμενες ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο, καθώς ήθελαν να φανούν γενναίοι στον Ξέρξη που τους παρακολουθούσε. Όπως επίσης και γιατί φοβούνταν την οργή του αν έδειχναν δειλία. Από τη μεριά του μετώπου στην Κυνόσουρα, ο ελληνικός στόλος αντιμετώπιζε μεγάλη πίεση, καθώς οι Ίωνες, που ήταν ικανότατοι ναυτικοί, είχαν πίσω από τις γραμμές τους ευρύχωρα ύδατα και μπορούσαν γρήγορα και άνετα να συμπληρώνουν τα κενά που δημιουργούσαν οι απώλειες. Οι Σπαρτιάτες και οι πολύ έμπειροι στον ναυτικό πόλεμο Αιγινήτες, παρά την ισχυρή πίεση και τις απώλειες, κατόρθωσαν να κρατήσουν τις θέσεις τους περιοριζόμενοι τις πρώτες ώρες της ναυμαχίας σε αμυντικό αγώνα.
Αντίθετα, στο αριστερό μέρος της ελληνικής παράταξης, με την ισχυρότατη αθηναϊκή μοίρα των 180 τριηρών υπό την καθοδήγηση του δαιμόνιου αρχηγού της, άλλαξε η εξέλιξη της σύγκρουσης. Ο Θεμιστοκλής είχε επιλέξει από την αρχή έναν επιθετικό ελιγμό που θα εξασφάλιζε την ελληνική νίκη. Από τη θέση που είχε η αθηναϊκή μοίρα θα προσπαθούσε να κατανικήσει και να καταδιώξει τα απέναντι πλοία των Φοινίκων, πράγμα που θα του έδινε τη δυνατότητα μετά να τα πλαγιοκοπήσει, να χτυπήσει από τα νότια τις άλλες μοίρες του περσικού στόλου και να εξαρθρώσει έτσι το περσικό μέτωπο. Ο Θεμιστοκλής σχεδίασε όλη την τακτική του με βάση την τακτική του αντιπάλου, έχοντας στο μυαλό του το περιορισμένο πλάτος του στενού στο σημείο εκείνο, αλλά εκμεταλλευόμενος επίσης τον άνεμο και το κύμα που ξέσπασε. Η βασική τακτική των Φοινίκων ήταν να πολεμούν με τοξότες από τα πολύ ψηλά τους πλοία καθώς υπερείχαν στο μέγεθος των πλοίων και στον αριθμό των ελαφρών πολεμιστών που επέβαιναν σ’ αυτά. Τα αθηναϊκά πλοία εκμεταλλεύτηκαν τον κλυδωνισμό των φοινικικών πλοίων από τον άνεμο και το κύμα που είχε σαν αποτέλεσμα να αστοχούν οι τοξότες και, ορμώντας εναντίον τους, έσπαζαν τα κουπιά και τα ακινητοποιούσαν, είτε χτυπούσαν τα πλοία με τα έμβολα στα πλευρά. Τότε, οι βαριά οπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες είτε ορμούσαν στο κατάστρωμα των εχθρικών πλοίων και εξόντωναν τα πληρώματά τους είτε τα άφηναν να βουλιάξουν από τα ρήγματα που είχαν ανοίξει τα έμβολα. Μετά τη βύθιση των πρώτων φοινικικών πλοίων και τις βαριές απώλειες των Φοινίκων που ακολούθησαν από τη συνεχιζόμενη επίθεση των Αθηναίων, η πρώτη γραμμή του φοινικικού στόλου αποδιοργανώθηκε και τα πλοία άρχισαν να τρέπονται σε φυγή. Η τροπή αυτή επέφερε μια γενική σύγχυση στον φοινικικό στόλο και προκάλεσε την επέκταση των απωλειών σε πλοία – και από τις μεταξύ τους προσκρούσεις. Όσα από τα φοινικικά πλοία δεν κατάφεραν να ξεφύγουν προς τα ανατολικά, καταδιωκόμενα από τους Αθηναίους, εξόκειλαν στις απέναντι ακτές της Αττικής.
[8.86.1] Λοιπόν αυτά για ό,τι αφορά σ᾽ αυτούς· αλλά ο κύριος όγκος του στόλου τους στη Σαλαμίνα συντριβόταν, καθώς άλλα καράβια τα βύθιζαν οι Αθηναίοι κι άλλα οι Αιγινήτες. Γιατί με το να ναυμαχούν οι Έλληνες με πειθαρχία και τάξη, ενώ οι βάρβαροι ενεργούσαν γενικά ασύνταχτοι και χωρίς λογισμό, δεν μπορούσες να περιμένεις διαφορετικό αποτέλεσμα. Ωστόσο, οι βάρβαροι και ήταν, και το έδειξαν, πολύ πιο γενναίοι τη μέρα εκείνη, ξεπέρασαν τον εαυτό τους σε σύγκριση με τις ναυμαχίες στην Εύβοια, καθώς όλοι τους έδειχναν ζήλο κι έτρεμαν τον Ξέρξη, κι ο καθένας τους φανταζόταν πως δε θα τον χάσει απ᾽τα μάτια του ο βασιλιάς.
Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, η ναυμαχία εξελίχθηκε τότε ραγδαία σε βάρος των Περσών επειδή κυρίως οι Έλληνες μάχονταν με σχέδιο και με τάξη, ενώ οι Πέρσες ασυντόνιστα και άτακτα. Η καταδίωξη του περσικού στόλου εξακολούθησε σύμφωνα με πληροφορία του Πλούταρχου «μέχρι δείλης». Προς το τέλος της ναυμαχίας, ο περσικός στόλος, πλέοντας προς το Φάληρο, άφησε εκτεθειμένη τη φρουρά που είχε εγκατασταθεί στην Ψυττάλεια. Εκεί αποβιβάστηκε ο Αριστείδης με Αθηναίους οπλίτες και την εξόντωσε. Ο αφανισμός της φρουράς της Ψυττάλειας συγκλόνισε ιδιαίτερα τους Πέρσες γιατί απαρτιζόταν από ευγενείς αφοσιωμένους στον Ξέρξη και εκλεκτούς πολεμιστές.
[8.95.1] Κι ο Αριστείδης, ο γιος του Λυσιμάχου, Αθηναίος πολίτης, που τον μνημόνευσα και λίγο παραπάνω ως άντρα με μοναδική αρετή, μες στην κοσμοχαλασιά που επικρατούσε στη θάλασσα της Σαλαμίνας, νά τι έκανε· παρέλαβε πολλούς βαριά οπλισμένους, γνήσιους Αθηναίους, που ήταν παραταγμένοι στις ακτές της Σαλαμίνας, και τους αποβίβασε στο νησί Ψυττάλεια· κι αυτοί πετσόκοψαν όλους τους Πέρσες που βρίσκονταν στο νησάκι αυτό.
Ήταν μεγάλο το ποσοστό των επιφανών Περσών, Μήδων και άλλων συμμάχων που χάθηκαν εκείνη την ημέρα. Ανάμεσά τους και ο στρατηγός Αριαβίγνης, γιος του Δαρείου, αδελφός του Ξέρξη. Όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες «ανδρεία μεν και προθυμία κοινή των ναυμαχισάντων, γνώμη δε και δεινότητι τη Θεμιστοκλέους».
Η ναυμαχία της Σαλαμίνας ολοκληρώθηκε με θρίαμβο των Ελλήνων. Ως τις μέρες μας θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες και ενδοξότερες ναυτικές συγκρούσεις της ιστορίας.
Παραλειπόμενα της ναυμαχίας
Από το όγδοο βιβλίο της Ιστορίας του Ηρόδοτου, Ουρανία, αντλούμε όλες τις πρωτογενείς πληροφορίες μας για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Θα παραθέσουμε αυτούσια μερικά παραλειπόμενα της ναυμαχίας που καταγράφονται σε τρέχοντα ιστορικό χρόνο και μας μεταφέρουν στο κλίμα και τις αντιλήψεις της εποχής, παρακολουθώντας ταυτόχρονα πώς αφομοιώθηκαν αυτά στις επόμενες γενιές.
Σχετικά με την Αρτεμισία
[8.87.1] Λοιπόν για τους άλλους, βαρβάρους ή Έλληνες, δεν είμαι σε θέση να πω με βεβαιότητα πώς αγωνίστηκε ο καθένας τους· όσο για την Αρτεμισία όμως, το ακόλουθο περιστατικό ανέβασε περισσότερο την εκτίμηση του βασιλιά στο πρόσωπό της. [8.87.2] Δηλαδή, καθώς οι δυνάμεις του βασιλιά βρίσκονταν σε μεγάλη σύγχυση, εκείνη την ώρα το καράβι της Αρτεμισίας καταδιωκόταν από αθηναϊκό καράβι· κι εκείνη, αδυνατώντας να ξεφύγει (γιατί μπροστά της βρίσκονταν άλλα καράβια των συμμάχων της, ενώ το δικό της έτυχε να μείνει τελευταίο προς το μέρος του εχθρού), νά πώς αποφάσισε να ενεργήσει, και της βγήκε σε καλό· δηλαδή, καθώς την καταδίωκε το αθηναϊκό καράβι, αυτή κινήθηκε ορμητικά και κάρφωσε το έμβολό της σε καράβι συμμαχικό, των Καλυνδίων, που ανάμεσα στους επιβάτες του ήταν κι ο βασιλιάς των Καλυνδίων Δαμασίθυμος. [8.87.3] Τώρα, να ᾽χε ξεσπάσει ανάμεσά τους κάποια φιλονικία, όταν βρίσκονταν ακόμη εκεί κατά τον Ελλήσποντο, δεν είμαι σε θέση να το πω· κι ούτε αν το έκανε αυτό εσκεμμένα ή ήταν συγκυρία της τύχης να βρεθεί στο δρόμο της το καράβι των Καλυνδίων. [8.87.4] Πάντως, όταν το κάρφωσε με το έμβολό της και το βύθισε, από την καλή της τύχη βρήκε διπλό όφελος: πρώτα πρώτα ο τριήραρχος του αθηναϊκού καραβιού, βλέποντάς την να καρφώνει με το έμβολό της καράβι βαρβάρων, πίστεψε πως το καράβι της Αρτεμισίας είναι ελληνικό ή ότι αυτομόλησε από τους βαρβάρους κι αγωνίζεται στο πλευρό τους· άλλαξε λοιπόν πορεία και ρίχτηκε σε άλλα καράβια.
[8.88.1] Και κοντά σ᾽ αυτή την καλοτυχία της, να γλιτώσει απ᾽ την καταδίωξη και τον καταποντισμό, η τύχη τής πρόσφερε κι άλλο καλό: απ᾽ αυτή την κακή πράξη της ν᾽ ανέβει πάρα πολύ η εκτίμηση του Ξέρξη στο πρόσωπό της. [8.88.2] Πράγματι, λένε πως ο βασιλιάς, παρακολουθώντας τη ναυμαχία αντιλήφτηκε το καράβι της να καρφώνει το έμβολό του σ᾽ άλλο, οπότε κάποιος από τη συνοδεία του είπε: «Άρχοντά μου, βλέπεις πόσο λαμπρά αγωνίζεται η Αρτεμισία και καταβύθισε εχθρικό καράβι;». Και, πως εκείνος ρώτησε αν στ᾽ αλήθεια το κατόρθωμα είναι της Αρτεμισίας, κι οι άλλοι του είπαν «ναι», καθώς γνώριζαν καλά το σήμα της πλώρης του καραβιού της· κι όσο για το βυθισμένο, πίστευαν πως ήταν εχθρικό. [8.88.3] Μάλιστα, κοντά στ᾽ άλλα που, όπως έχω πει, της βγήκαν σε καλό, η καλή της τύχη το έφερε να μη σωθεί κανένας απ᾽ το καράβι των Καλυνδίων και να βγει να την κατηγορήσει. Και λεν πως ο Ξέρξης ακούοντας αυτά είπε: «Νά που μου έγιναν οι άντρες γυναίκες κι οι γυναίκες άντρες». Αυτή τη φράση την αποδίδουν στον Ξέρξη.
[8.93.1] Σ᾽ αυτή τη ναυμαχία την πιο μεγάλη δόξα την κέρδισαν οι Αιγινήτες και μετά απ᾽ αυτούς οι Αθηναίοι, ενώ σαν άτομα ο Πολύκριτος ο Αιγινήτης και οι Αθηναίοι Ευμένης, από το δήμο Αναγυρούντα, κι ο Αμεινίας απ᾽ την Παλλήνη, αυτός που κοντά στ᾽ άλλα καταδίωξε την Αρτεμισία. Λοιπόν, αν είχε αντιληφθεί πως πάνω σ᾽εκείνο το καράβι έπλεε η Αρτεμισία, δε θα σταματούσε πριν την αιχμαλωτίσει ή πριν πέσει αιχμάλωτος ο ίδιος.
[8.93.2] Γιατί είχε δοθεί τέτοια διαταγή στους τριηράρχους των Αθηναίων κι επίσης είχε αθλοθετηθεί βραβείο χίλιες δραχμές για όποιον την πιάσει ζωντανή· γιατί τους έθιγε το φιλότιμο να εκστρατεύσει γυναίκα εναντίον της Αθήνας. Αλλά εκείνη βέβαια, όπως έχω πει παραπάνω, ξέφυγε· κι οι υπόλοιποι, που τα καράβια τους είχαν σωθεί, βρίσκονταν στο Φάληρο.
Αθηναίοι και Κορίνθιοι
[8.94.1] Οι Αθηναίοι πάλι λένε πως ο Αδείμαντος, ο στρατηγός των Κορινθίων, αμέσως κι από την πρώτη στιγμή, με την έναρξη της ναυμαχίας, αναστατωμένος και πανικόβλητος, σήκωσε τα πανιά και τράπηκε βιαστικά σε φυγή· και οι Κορίνθιοι, βλέποντας τη ναυαρχίδα τους να τρέπεται σε φυγή, έκαναν το ίδιο, έφευγαν βιαστικά.
[8.94.2] Και φεύγοντας έφτασαν εκεί κατά το ακρογιάλι της Ελευσίνας όπου βρίσκεται ο ναός της Αθηνάς Σκιράδας, όταν ήρθε και τους συνάντησε πλοιάριο σταλμένο απ᾽ τους θεούς· ποιός το έστειλε, ποτέ δεν έγινε φανερό, ενώ ούτε και οι Κορίνθιοι, που ήρθε και τους συνάντησε, είχαν κάποια πληροφορία για το πώς εξελίσσεται η ναυμαχία. Και νά πώς έφτασαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για έργο θεού· γιατί μόλις πλησίασαν στα καράβια, οι ναύτες του πλοιαρίου έλεγαν τα εξής:
[8.94.3] «Αδείμαντε, εσύ βέβαια πήρες τα καράβια σου και τράπηκες σε φυγή, καταπροδίνοντας τους Έλληνες· όμως νά που αυτοί βγαίνουν νικητές και μάλιστα στο βαθμό που οι ίδιοι εύχονταν να βάλουν κάτω τους εχθρούς». Ο Αδείμαντος δεν έδινε πίστη στα λόγια τους αυτά, γι᾽ αυτό γυρνούν και του λένε τα εξής, πως αυτοί δέχονται να τους πάρει ομήρους και, αν δεν αποδειχτεί πως οι Έλληνες νικούν, να τους σκοτώσει.
[8.94.4] Κι έτσι, δίνοντας αντίθετη πορεία στα καράβια, κι ο ίδιος και οι άλλοι έφτασαν στο στρατόπεδο κατόπιν εορτής. Λοιπόν οι Αθηναίοι αυτή τη φήμη διέδωσαν γι᾽ αυτούς, οι Κορίνθιοι όμως δεν το παραδέχονται – κάθε άλλο!– αλλά θεωρούν πως ήταν οι ίδιοι τους από τους πρωταγωνιστές της ναυμαχίας· μάρτυράς τους γι᾽ αυτό είναι και η υπόλοιπη Ελλάδα.
