Ένας βασιλιάς κάθησε στο βραχώδες μέτωπο
Που κοιτούσε στη θαλασσογενημμένη Σαλαμίνα
Και τα πλοία, χιλιάδες, ακολουθούσαν,
Και άνδρες εθνών – όλοι ήταν δικοί του!
Τους αρίθμησε κατά τη θραύση της ημέρας –
Και όταν έδυσε ο ήλιος πού ήταν αυτοί;
Λόρδος Βύρων, Δον Ζουάν
Η διάταξη του ελληνικού στόλου
Ο ελληνικός στόλος μετά την κατάληψη της Αττικής από τους Πέρσες, συγκεντρώθηκε σε τρία σημεία. Το μεγαλύτερο μέρος του έπλευσε προς τη Σαλαμίνα, τα αιγινήτικα πλοία πήγαν στην Αίγινα να προστατεύσουν το νησί και ένα μικρότερο τμήμα κατευθύνθηκε στον Πώγωνα, δηλαδή στον Πόρο. Ωστόσο, δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες για τη διάταξη του ελληνικού στόλου. Σύμφωνα πάντως με τον Ηρόδοτο, όλες οι ναυτικές δυνάμεις λίγο πριν από τη ναυμαχία συγκεντρώθηκαν στη Σαλαμίνα.
[8.42.1] Κι όταν απ᾽ το Αρτεμίσιο ο στόλος ήρθε κι αγκυροβόλησε στη Σαλαμίνα, και το υπόλοιπο ναυτικό των Ελλήνων, μόλις πήρε την πληροφορία, συνέρρεε εκεί από την Τροιζήνα· γιατί η αρχική διαταγή ήταν να συγκεντρωθούν στο λιμάνι της Τροιζήνας, τον Πώγωνα. Κι έτσι συγκεντρώθηκαν πολύ περισσότερα καράβια απ᾽ όσα πήραν μέρος στη ναυμαχία του Αρτεμισίου, κι από περισσότερες πόλεις.
Η στρατηγική του περσικού στόλου
Ο Περσικός στόλος κινούνταν σε σχέση με την πορεία του στρατού ξηράς των Περσών. Σύμφωνα με τη στρατηγική των Περσών ο στόλος έπρεπε να μείνει στο Φάληρο ώσπου να εξασφαλίσει με την προέλαση του στρατού ένα λιμάνι για βάση πιο κοντά στον Ισθμό. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο στο Φάληρο ο Ξέρξης συγκάλεσε πολεμικό συμβούλιο.
[8.67.1] …μόλις λοιπόν οι άλλοι έφτασαν στο Φάληρο, κατέβηκε εκεί κι ο ίδιος ο Ξέρξης στα καράβια, θέλοντας να συναντήσει αυτούς που ήταν πάνω στα καράβια και να μάθει τις απόψεις τους. [8.67.2] Κι όταν έφτασε και κάθισε στον προεδρικό θρόνο, ήρθαν απ᾽ τα καράβια τους ύστερ᾽ από πρόσκληση οι ντόπιοι τύραννοι των διαφόρων εθνών και οι τριήραρχοι και κάθισαν με τη σειρά που τους τιμούσε ο βασιλιάς, πρώτος ο Σιδώνιος, μετά ο Τύριος και κατόπιν οι υπόλοιποι. Κι όταν κάθισαν σύμφωνα με το τυπικό, ο ένας μετά τον άλλο, έστειλε ο Ξέρξης τον Μαρδόνιο και ρωτούσε, δοκιμάζοντας τη γνώμη του καθενός τους, να δώσει ναυμαχία ή όχι.
Εκεί, ανάμεσα στις γνώμες των αρχηγών του στόλου, η Αρτεμισία, η βασίλισσα της Αλικαρνασσού πρότεινε στον Ξέρξη να αποφύγει τις βιαστικές κινήσεις και να μη ναυμαχήσει στη Σαλαμίνα. Ο Ηρόδοτος, στο βιβλίο «Ουρανία»,* αναφέρεται στο συνέδριο που έγινε πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, στο οποίο μόνο η Αρτεμισία τάχθηκε κατά της ιδέας για ναυμαχία στη Σαλαμίνα, λέγοντας μεταξύ άλλων και τα εξής:
[8.68α.1]…Φύλαγε τα καράβια σου και μην κάνεις ναυμαχία· γιατί οι αντίπαλοι είναι τόσο ανώτεροι στη θάλασσα απ᾽ τους άντρες σου, όσο οι άντρες απ᾽ τις γυναίκες. [8.68α.2] Εξάλλου, για ποιο λόγο πρέπει να ξαναμπείς στον κίνδυνο της ναυμαχίας; Δεν εξουσιάζεις την Αθήνα, που στάθηκε το κίνητρο της εκστρατείας σου; δεν εξουσιάζεις την υπόλοιπη Ελλάδα; κι ούτε βγαίνει κανείς να σου κόψει το δρόμο· κι εκείνοι που σου εναντιώθηκαν έφαγαν το κεφάλι τους, όπως τους άξιζε. [8.68β.1] Και τώρα θα σου πω πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στο αντίπαλο στρατόπεδο· αν δεν βιαστείς να δώσεις ναυμαχία, αλλά κρατήσεις τα καράβια σου δεμένα στο λιμάνι, ενώ εσύ θα στρατοπεδεύεις εδώ ή και θα προελαύνεις στην Πελοπόννησο, εύκολα, βασιλιά μου, θα προχωρήσουν τα σχέδια που έχοντας στον νου σου ήρθες. [8.68β.2] Γιατί οι Έλληνες δεν μπορούν να σου προβάλλουν αντίσταση για πολύ καιρό, αλλά θα τους διασπάσεις κι ο καθένας θα φύγει για την πόλη του.
Ο Ξέρξης ωστόσο αποφάσισε να επιλέξει μια άλλη στρατηγική που υπαγορευόταν από τη λογική να τελειώνει μια ώρα αρχύτερα πριν έρθει ο χειμώνας, θεωρώντας ευκαιρία να διαλύσει τον ελληνικό στόλο που βρισκόταν εγκλωβισμένος στη Σαλαμίνα μια και καλή τώρα.
Το πολεμικό συμβούλιο των Ελλήνων
Στο μεταξύ στο στρατόπεδο των Ελλήνων επικρατούσε σύγχυση μεγάλη και αβεβαιότητα. Ο Ηρόδοτος αποδίδει τη δραματικότητα εκείνων των στιγμών, που ήταν ιδιαίτερα έντονες κάτω από τις πιεστικές συνθήκες μιας κολοσσιαίας εισβολής την οποία καλούνταν οι Έλληνες να αντιμετωπίσουν λαμβάνοντας γρήγορες και δυσεπίλυτες αποφάσεις.
[8.49.1] Κι όταν οι στρατηγοί απ᾽ τις πόλεις που αναφέραμε συγκεντρώθηκαν στη Σαλαμίνα, έκαναν συμβούλιο. Ο Ευρυβιάδης πρότεινε να εκφράσει όποιος θέλει τη γνώμη του για το ποιο μέρος, κατά την κρίση τους, προσφέρεται καλύτερο για να ναυμαχήσουν, απ᾽ τις περιοχές που κρατούσαν ακόμα· γιατί κιόλας η Αττική είχε εγκαταλειφθεί κι έτσι η πρότασή του αφορούσε στις υπόλοιπες. [8.49.2] Λοιπόν, των περισσότερων απ᾽ αυτούς που πήραν τον λόγο οι γνώμες συνέπιπταν στο να δώσουν ναυμαχία μπροστά απ᾽ την Πελοπόννησο, αφού κατευθύνουν τα καράβια τους στον Ισθμό, και κατέληγαν με το ακόλουθο επιχείρημα: αν νικηθούν στη ναυμαχία, όντας στη Σαλαμίνα, θα πολιορκηθούν σε νησί, όπου δεν θα μπορούν να ελπίζουν από πουθενά βοήθεια, ενώ, κοντά στον Ισθμό, βγαίνοντας στην ξηρά, θα βρεθούν ανάμεσα στους δικούς τους.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο πάντα, εννέα μέρες μετά την αναχώρηση των Ελλήνων από το Αρτεμίσιο, ο περσικός στόλος, πλέοντας νότια, έφτασε κι αγκυροβόλησε στο Φάληρο, ενώ την ίδια στιγμή ο περσικός στρατός είχε ήδη εισβάλει στην Αττική. Μετά την κατάληψη της Ακροπόλεως ο Ξέρξης έστειλε στα Σούσα τον αντιβασιλιά Αρτάβαζο να αναγγείλει την νίκη.
[8.40.1] Κι ο στόλος των Ελλήνων απ᾽ το Αρτεμίσιο πήγε με τα καράβια του κι αγκυροβόλησε στη Σαλαμίνα, ύστερ᾽ από αίτημα των Αθηναίων. Κι οι λόγοι που ώθησαν τους Αθηναίους να ζητήσουν επίμονα να δέσουν τα καράβια στη Σαλαμίνα ήταν να μεταφέρουν απ᾽ την Αττική σε σίγουρο μέρος τα παιδιά και τις γυναίκες τους κι επίσης να συσκεφούν για το τι πρέπει να κάνουν. Γιατί ήταν να συγκαλέσουν σύσκεψη ύστερ᾽ από την κατάσταση που δημιουργήθηκε, αφού οι προσδοκίες τους διαψεύστηκαν.
Ο από μηχανής Μνησίφιλος
Όταν ο Αθηναίος Μνησίφιλος, μετά τη λήξη του συμβουλίου, έμαθε από τον Θεμιστοκλή την απόφαση των Ελλήνων να ναυμαχήσουν στον Ισθμό, έπεισε τον Θεμιστοκλή να προσπαθήσει να αλλάξει γνώμη στον Ευρυβιάδη.
[8.57.1] Τότε, την ώρα που ο Θεμιστοκλής έφτανε στο καράβι του, τον ρώτησε ο Μνησίφιλος, Αθηναίος πολίτης, ποια απόφαση είχε παρθεί. Κι όταν πληροφορήθηκε απ᾽ αυτόν πως είχαν αποφασίσει να βάλουν πλώρη απ᾽ εκεί για τον Ισθμό και να δώσουν ναυμαχία μπροστά στην Πελοπόννησο, του είπε: [8.57.2] «Ε λοιπόν, τώρα πια, αν σηκώσουν τα καράβια απ᾽ τη Σαλαμίνα, για ποια πατρίδα θα δώσεις ναυμαχία, για να τη σώσεις; γιατί ο καθένας τους θα βάλει πλώρη για την πόλη του κι ούτε ο Ευρυβιάδης ούτε κάποιος άλλος θα μπορέσει να τους συγκρατήσει, ώστε να μη διασκορπιστεί εδώ κι εκεί ο στόλος· κι από τις άστοχες βουλές θα χαθεί η Ελλάδα· αλλά, αν υπάρχει κάποιος χειρισμός, προσπάθησε ν᾽ ανατρέψεις την απόφαση που έχει παρθεί, αν βρεις τρόπο να πείσεις τον Ευρυβιάδη ν᾽ αλλάξει γνώμη, ώστε να μείνουμε εδώ».
Ακολούθησε ένα νέο συμβούλιο, όπου ο Θεμιστοκλής εξέθεσε όλους εκείνους του λόγους που θεωρούσε ότι ήταν προς το συμφέρον όλων των Ελλήνων να δοθεί η ναυμαχία στη Σαλαμίνα κι όχι στον Ισθμό. Τότε ο ναύαρχος των Κορίνθιων Αδείμαντος σε μια πρωτοφανή επίδειξη χυδαιότητας ζήτησε από τον Ευρυβιάδη να μη θέσει σε ψηφοφορία την πρόταση ενός ανδρός δίχως πατρίδα, εννοώντας ότι πλέον η Αθήνα είχε καταληφθεί από τον Ξέρξη. Η ρεαλιστική απάντηση του Θεμιστοκλή ωστόσο υπήρξε πιο αποτελεσματική:
[8.61.1] Ενώ ο Θεμιστοκλής έλεγε αυτά, του επιτέθηκε και πάλι ο Αδείμαντος ο Κορίνθιος, προτρέποντάς τον να μη μιλά, ένας άνθρωπος που δεν έχει πατρίδα, και μη επιτρέποντας στον Ευρυβιάδη να θέσει σε ψηφοφορία πρόταση ανθρώπου που δεν έχει πόλη· δηλαδή προκαλούσε τον Θεμιστοκλή πρώτα να δείξει πόλη κι ύστερα να εκθέτει γνώμες σε συνεδρίαση· και του τα έριχνε αυτά κατά πρόσωπο, γιατί είχε αλωθεί η Αθήνα και βρισκόταν στα χέρια του εχθρού.
[8.61.2] Τότε λοιπόν ο Θεμιστοκλής περίλαβε κι εκείνον και τους Κορινθίους με πολλές κακολογίες κι έκανε φανερό με τα λόγια του πως οι Αθηναίοι έχουν και πόλη και χώρα μεγαλύτερη από εκείνων, για όσο καιρό έχουν διακόσια καράβια αρματωμένα· γιατί ποια ελληνική πόλη θα μπορούσε να τους αποκρούσει, αν έκαναν έφοδο εναντίον της;
[8.62.1] Κι ενώ δήλωνε αυτά, πέρασε στον Ευρυβιάδη μιλώντας πιο απότομα: «Εσύ να μείνεις εδώ και μένοντας θ᾽ αποδείξεις την πολεμική αρετή σου· ειδεμή, θα ρίξεις την Ελλάδα στον γκρεμό· γιατί όλο το βάρος του πολέμου μάς το σηκώνουν τα καράβια· πείσου λοιπόν στα λόγια μου. [8.62.2] Αν όμως δεν το κάνεις αυτό, εμείς, έτσι όπως είμαστε, παίρνουμε μαζί μας τους δικούς μας και μετακομίζουμε στη Σίρη, στην Ιταλία, που απ᾽ τον παλιό κιόλας καιρό είναι δική μας και οι χρησμοί λένε ότι πρέπει να χτιστεί εκεί αποικία δική μας· κι όσο για σας, όταν μείνετε μόνοι χάνοντας τέτοιους συμμάχους, θα θυμηθείτε τα λόγια μου».
Μετά τα στρατηγικά επιχειρήματα που εξέθεσε λεπτομερώς ο Θεμιστοκλής στο νέο πολεμικό συμβούλιο, κυρίως όμως μετά την ευθεία απειλή ότι οι Αθηναίοι θα πάρουν τον στόλο τους και θα φύγουν για νότιο Ιταλία, ο Ευρυβιάδης λογικεύτηκε και συμφώνησε να δοθεί η ναυμαχία στη Σαλαμίνα.
[8.63.1] Ύστερ᾽ απ᾽ αυτή την ομιλία του Θεμιστοκλή ο Ευρυβιάδης μεταπείστηκε· κατά τη γνώμη μου, ήταν γιατί φοβήθηκε πάρα πολύ μήπως οι Αθηναίοι τούς εγκαταλείψουν, αν αυτοί οδηγούσαν τα καράβια τους πίσω, στον Ισθμό· γιατί, απ᾽ τη στιγμή που οι Αθηναίοι θα τους εγκατέλειπαν, οι υπόλοιποι δεν θα ήταν σε θέση να δώσουν ναυμαχία. Ασπάστηκε λοιπόν αυτή τη γνώμη, να μείνουν και να δώσουν ναυμαχία εκεί.
Η αποστολή του Σικίννου
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι την ίδια ώρα που γινόταν το δεύτερο πολεμικό συμβούλιο των Ελλήνων ο Θεμιστοκλής, υπό τον φόβο της αποφάσεως, είχε βάλει σε ενεργεία ένα ακόμα εναλλακτικό σχέδιο. Ένα σχέδιο που θα του ήταν χρήσιμο και σε περίπτωση που απέρριπταν την ιδέα του οι σύμμαχοι, αλλά και στην περίπτωση που θα το έκαναν δεκτό. Το σχέδιο αυτό λειτουργούσε και ως επιταχυντής των εξελίξεων, καθώς έβαζε σε κίνηση την ιδέα του Ξέρξη να γίνει αμέσως η ναυμαχία. Τότε ανέθεσε στον έμπιστο δούλο και παιδαγωγό των παιδιών του, τον Σίκιννο, μια τολμηρή αποστολή στέλνοντάς τον με ένα πλεούμενο στο στρατόπεδο των Περσών κρυφά από του υπόλοιπους Έλληνες μεταφέροντας το ακόλουθο μήνυμα:
[8.75.2] Αυτός τότε φτάνοντας με πλεούμενο έλεγε στους στρατηγούς των βαρβάρων τα εξής: «Μ᾽ έστειλε ο στρατηγός των Αθηναίων κρυφά απ᾽ τους άλλους Έλληνες (γιατί τυχαίνει να είναι με το μέρος του βασιλιά και να προτιμά τη δική σας, κι όχι των Ελλήνων, την επικράτηση), για να σας ανακοινώσω πως οι Έλληνες τρέμοντας από φόβο σκέφτονται να δραπετεύσουν και πως, νά, τώρα σας δίνεται η δυνατότητα να φέρετε σε πέρας την πιο λαμπρή απ᾽ όλες σας τις επιχειρήσεις, αν δε μείνετε με τα χέρια σταυρωμένα καθώς θα δραπετεύουν εκείνοι. [8.75.3] Γιατί και μονοιασμένοι δεν είναι κι ούτε θα προβάλουν αντίσταση σ᾽ εσάς· και θα τους δείτε να δίνουν ναυμαχία ανάμεσά τους χωρισμένοι στα δυο, σ᾽ αυτούς που παίρνουν το δικό σας μέρος και τους αντίθετους». Λοιπόν, αφού τους έδωσε αυτό το μήνυμα, αποσύρθηκε και πήγε στο καλό.
Με βάση αυτές τις ιδιαίτερα ευφυείς πολιτικές και στρατηγικές κινήσεις του Θεμιστοκλή σύμφωνα και με αρκετούς μελετητές, είναι δύσκολο να δεχτούμε την εκδοχή του Ηρόδοτου, που αποδίδει την ιδέα της επιχειρηματολογίας στο δεύτερο πολεμικό συμβούλιο στον Μνησίφιλο. Ο Ηρόδοτος τοποθετεί χρονικά την αποστολή που εμπιστεύτηκε ο Θεμιστοκλής στον δούλο του Σίκιννο το βράδυ πριν από την έναρξη της ναυμαχίας.
Στους «Πέρσες» του Αισχύλου. που ανέβηκαν για πρώτη φόρα την άνοιξη του 472π.Χ., ο μέγας τραγικός ποιητής αναφέρεται σε αυτή την αποστολή δίχως να κατονομάζει τον Σίκιννο και την τοποθετεί μια μέρα πριν. Ο αγγελιαφόρος των Περσών αναφέρει στην Άτοσσα, μητέρα του Ξέρξη, τα κακά μαντάτα.
Αγγελιαφόρος: Βασίλισσα, η αιτία για τον χαμό μας
επίβουλο, κακό ήταν πνεύμα ή κάποιος
δαίμονας οργισμένος, που άξαφνα έτσι,
κανείς δεν ξέρει πώς, εφανερώθη.
Γιατί από τον στρατό των Αθηναίων
ήρθε ένας Έλληνας στον γιο σου Ξέρξη
και του είπε τούτα: « Όταν απλώσει
στη γη της μαύρης νύχτας το σκοτάδι,
οι Έλληνες άλλο δε θα μέναν, μα πηδώντας
στων καραβιών τους πάγκους, θα πασχίζαν
από παντού ο καθένας με φευγάλα
κρυφή να σώσει τη ζωή του».
Εκείνος σαν τ’ άκουσε και δίχως καν να νιώσει
τον φθόνο των θεών ουδέ τον δόλο
του Έλληνα, προστάζει τους ναυάρχους:
«Άμα του ήλιου πάψουν οι αχτίδες
το χώμα να φλογίζουν και γεμίσει
σκοτάδι τον αιθέρα, όλο το πλήθος
των καραβιών σε τρεις σειρές να τάξουν
και να φυλάγουν τα περάσματα, τους κάβους
και τα πολύβουα στενά και μ’ άλλα πλοία
του Αίαντα το νησί να κυκλοζώσουν.
Γιατί αν τον κακό θάνατο ξεφεύγαν
οι Έλληνες και βρίσκαν κρυφό δρόμο,
τότε θα χάναν όλοι τη ζωή τους».
Η βασική πηγή για τους Μηδικούς Πολέμους είναι ο Ηρόδοτος και ο Αισχύλος οι οποίοι ήταν σύγχρονοι των γεγονότων. Για αυτούς όμως έγραψαν αργότερα οι Διόδωρος ο Σικελιώτης (γεννήθηκε γύρω στο 80 π.Χ. και πέθανε γύρω στο 20 π.Χ.) και Πλούταρχος (γεννήθηκε λίγο πριν από το 50 μ.Χ. και πέθανε περί το 120 μ.Χ.). Παραθέτουμε ενδεικτικά δείγματα των γραφόμενων τους.
Διόδωρος ο Σικελιώτης
[11,15] […] Οι Αθηναίοι που βρίσκονταν στη Σαλαμίνα, βλέποντας την Αττική να καίγεται και μαθαίνοντας ότι το τέμενος της Αθηνάς είχε ισοπεδωθεί, αποθαρρύνθηκαν εντελώς. Κατά τον ίδιο τρόπο και οι υπόλοιποι Έλληνες, που είχαν συγκεντρωθεί από κάθε γωνιά μόνο στην Πελοπόννησο, είχαν καταληφθεί από μεγάλο φόβο. Θεώρησαν λοιπόν καλό να συνεδριάσουν όλοι όσοι ήταν επιφορτισμένοι με τη διοίκηση και να αποφασίσουν σε ποιους τόπους συνέφερε να κάνουν τη ναυμαχία. Ειπώθηκαν πολλές και ποικίλες ιδέες, και οι Πελοποννήσιοι, φροντίζοντας για τη δική τους μόνο ασφάλεια, ισχυρίζονταν ότι ο αγώνας έπρεπε να δοθεί στην περιοχή του Ισθμού, γιατί, επειδή είχε ισχυρό τείχος, αν κάτι δεν πήγαινε καλά στη ναυμαχία, οι ηττημένοι θα μπορούσαν να καταφύγουν αμέσως σε ασφαλές μέρος στην Πελοπόννησο, ενώ αν κλείνονταν όλοι μαζί στο μικρό νησί της Σαλαμίνας, θα περιέπιπταν σε δεινά από τα οποία δύσκολα θα γλίτωναν. Ο Θεμιστοκλής όμως συμβούλεψε να δοθεί στη Σαλαμίνα η μάχη των πλοίων, γιατί θα είχαν μεγάλο πλεονέκτημα εκείνοι που θα αγωνίζονταν με λίγα πλοία εναντίον πολύ περισσότερων στα στενά. Γενικά, απέδειξε ότι η υπεροχή του Ισθμού ήταν εντελώς ακατάλληλη για τη ναυμαχία, γιατί ο αγώνας θα δινόταν σε ανοιχτό πέλαγος και οι Πέρσες, λόγω της ευρυχωρίας, θα καταπονούσαν εύκολα τα λίγα πλοία με τα πολύ περισσότερα δικά τους. Με πολλά άλλα παρόμοια επιχειρήματα που ταίριαζαν στην περίσταση, τους έπεισε όλους να ψηφίσουν υπέρ του δικού του σχεδίου.
Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι
(4) «Εμείς, άθλιε, εγκαταλείψαμε πράγματι τα σπίτια μας και τα τείχη της πόλεως, γιατί θεωρούμε ορθό να ζούμε ως δούλοι διασώζοντας τα άψυχα. Αλλά εμείς έχουμε μεγαλύτερη πόλη από όλες τις ελληνικές, αυτά δηλαδή τα διακόσια μας πολεμικά πλοίανα ζούμε ως δούλοι διασώζοντας τα άψυχα. Αλλά εμείς έχουμε μεγαλύτερη πόλη από όλες τις ελληνικές, αυτά δηλαδή τα διακόσια μας πολεμικά πλοία, τα οποία τώρα σας παραστέκουν ως βοηθοί, αν θέλετε να σωθείτε με τη βοήθειά τους. Αν όμως φύγετε από εδώ προδίδοντάς μας για δεύτερη φορά, αμέσως θα πληροφορηθούν όλοι οι Έλληνες ότι οι Αθηναίοι έχουν αποκτήσει άλλη ελεύθερη πόλη κι άλλη χώρα όχι λιγότερη αξιόλογη από κείνη την οποία έχασαν».
(5) Όταν είπε αυτά ο Θεμιστοκλής, ανησυχία και φόβος κατέλαβε τον Ευρυβιάδη, μήπως οι Αθηναίοι τους εγκαταλείψουν και φύγουν.
