Οι απαρχές των Ολυμπιακών Αγώνων χάνονται στη μυθολογική άβυσσο. Όπως συμβαίνει με τις υποθέσεις της μυθολογίας, οι σχετικές αναφορές όχι μόνο δεν ξεκαθαρίζουν το θέμα αλλά το συσκοτίζουν ακόμα περισσότερο καθώς, εκτός από αντιφατικές και αλληλοσυγκρουόμενες, είναι και αναξιόπιστες καθώς αποτελούν αντηχήσεις με φυλετικές, θρησκευτικές και πολιτικές διαφορές που συνδέονται με τον χώρο της Ολυμπίας.
Ως ιδρυτής των Ολυμπιακών Αγώνων αναφέρεται ο Ιδαίος Ηρακλής, που έφτασε στην Ηλία από την Κρήτη μαζί με τους Κουρήτες αδελφούς του και οργάνωσε έναν αγώνα δρόμου με έπαθλο τον κότινο. Αλλά και ο Ενδυμίων, γιος του Αεθλίου και εγγονός του Δευκαλίωνα, όπως επίσης και ο Όξυλος, βασιλιάς της Ήλιδας. Η επικρατέστερη, ωστόσο, παράδοση θέλει ως ιδρυτή των αγώνων τον Πέλοπα, γιο του Φρύγα Ταντάλου, ο οποίος, ερχόμενος από τη Φρυγία, νίκησε σε αρματοδρομία τον βασιλιά της Πίσας Οινόμαο, παίρνοντας ως έπαθλο τη βασιλεία και την κόρη του, Ιπποδάμεια.
Καθώς αρχίζουν να ξεχωρίζουν τα όρια του μύθου από αυτά της ιστορίας, έρχονται στο φως της πραγματικότητας λατρείες παλιές και αγώνες με φανερά τα σημάδια της προϊστορίας τους. Μετά τη θορυβώδη κάθοδο των Δωριέων και την κατάλυση του λαμπρού μυκηναϊκού πολιτισμού επήλθε μεγάλη αναστάτωση, καθώς πολλά ελληνικά φύλα μετεκινήθησαν φέρνοντας ανακατατάξεις. Κυρίως οι συγκρούσεις των Ηλείων με τους Πισάτες είχαν ως αποτέλεσμα να ατονήσουν οι μυθικοί εκείνοι αγώνες, να παραμεληθούν και να ξεχαστούν. Αυτός που έθεσε ξανά σε λειτουργία τους αγώνες, στα ιστορικά πλέον χρόνια, αναφέρεται ότι ήταν ο βασιλιάς των Ηλείων Ίφιτος. Έτσι θεσπίστηκε να θεωρείται ως συμβατική αρχή των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων το έτος 776 π.Χ. (όπως υπολογίστηκε), χρονιά που καταγράφεται ως πρώτος νικητής στον δρόμο του «σταδίου» ο Κόροιβος.
Η καθιέρωση της εκεχειρίας
Τρεις βασιλείς μνημονεύονται ως αυτοί οι οποίοι συμφώνησαν την πεντετηρική τέλεση των αγώνων και την καθιέρωση ιεράς εκεχειρίας, που αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη διεξαγωγή τους. Πρόκειται για τον βασιλιά Ίφιτο των Ηλείων, τον Κλεοσθένη των Πισατών και τον Λυκούργο της Σπάρτης. Η ιερά εκεχειρία αναδεικνύεται ως απαραίτητη προϋπόθεση για την τέλεση των αγώνων και το κείμενό της καταγράφεται, κυκλικά γραμμένο, στον περίφημο χάλκινο δίσκο του Ιφίτου. Το κείμενο αυτό φυλασσόταν στον ναό της Ήρας και αποτελούσε το πιο αρχαίο και ιερό κειμήλιο του ναού. Την έναρξη της εκεχειρίας την ανήγγελλαν στις ελληνικές πόλεις οι σπονδοφόροι κήρυκες του Διός. Οι σπονδοφόροι, που ήταν πάντα από ευγενική γενιά, ξεκινούσαν μαζί με την ακολουθία τους για να κηρύξουν στις ελληνικές πολιτείες την εκεχειρία και να καλέσουν τους θεατές, τους αθλητές και τους θεωρούς, τους επίσημους δηλαδή αντιπροσώπους των διάφορων ελληνικών πόλεων, στην Ολυμπία για τους αγώνες.
Αρχικά η διάρκειά της ήταν ένας μήνας, αργότερα διπλασιάστηκε σε δυο μήνες και τελικά κατέληξε να φτάσει στους τρεις μήνες, με το σκεπτικό ότι πρέπει να δίνεται η δυνατότητα στους αθλητές, τους θεωρούς και τους επισκέπτες, ιδίως των μακρινών πόλεων, να ταξιδεύουν με ασφάλεια. Βασικός κανόνας της εκεχειρίας ήταν η προσωρινή διακοπή των πολεμικών συγκρούσεων, η αναστολή των θανατικών καταδικών και η απαγόρευση εισόδου σε κάθε ένοπλο στο έδαφος της Ήλιδος.
Τα Ολύμπια τελούνταν κάθε πέμπτο έτος, στη διάρκεια των θερινών μηνών που αντιστοιχούν με τους σημερινούς Ιούλιο – Αύγουστο και διαρκούσαν από τη 12η μέρα έως τη 16η. Η διάρκεια των πρώτων αγώνων ήταν μια μόλις μέρα. Με την προσθήκη κάποιων ακόμα αγωνισμάτων έφτασε να διαρκούν δυο το 680 π.Χ. και από την 77η Ολυμπιάδα, το 472 π.Χ., οι αγώνες διαρκούσαν πέντε ημέρες.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η οργάνωση των Ολυμπίων, την ευθύνη της οποίας είχαν αποκλειστικά οι Ηλείοι, παρά τις προσπάθειες που κατέβαλαν οι Πισάτες να αποκτήσουν το ιερό. Οι Ηλείοι αναδείχθηκαν ιδιαίτερα ικανοί, παρά τον τρυφηλό βίο που διήγαγαν, ως προς τη διαχείριση των αγώνων, καθώς ήταν αναγκασμένοι να αντιμετωπίσουν μια σειρά δύσκολων υποθέσεων και να επιληφθούν διαφόρων ζητημάτων. Η οργάνωση των Ολυμπίων κάθε άλλο παρά απλή υπόθεση ήταν. Έπρεπε να αντιμετωπιστεί πλήθος θεμάτων που αφορούσαν τους αθλητές, τη μετακίνηση και διαμονή δεκάδων χιλιάδων επισκεπτών, εκπρόσωπων πόλεων, καθώς και την οργάνωση των αγωνιστικών χώρων και του ιερού.
Με την έναρξη της εκεχειρίας ξεκινούσε η προσέλευση στην Ολυμπία επισκεπτών, αθλητών, προσωπικοτήτων και επισήμων, που φρόντιζαν να κάνουν επίδειξη δυνάμεως και πλούτου οργανώνοντας εκδηλώσεις και παραθέτοντας σε πολυτελείς κατασκηνώσεις πλούσια γεύματα με διάφορα χρυσά σκεύη.
Οι πρώτοι πάντως που έφταναν στην Ολυμπία ήταν οι αθλητές – υπολογίζεται έναν μήνα πριν από τους αγώνες, προκειμένου να ετοιμαστούν και να περάσουν τον απαραίτητο έλεγχο. Τους αθλητές συνόδευαν οι γυμναστές τους και τους νέους αθλητές ο πατέρας και τα αδέλφια τους. Ταυτόχρονα γινόταν αυστηρός έλεγχος για να διαπιστωθεί η ελληνική καταγωγή των αθλητών, καθώς μόνο οι γεννημένοι ελεύθεροι Έλληνες από ελευθέρους γονείς μπορούσαν να λάβουν μέρος στους αγώνες. Όπως μας διασώζει ο Παυσανίας, οι αθλητές έπρεπε να δώσουν όρκο ότι συμπλήρωσαν δεκάμηνη άσκηση προκειμένου να λάβουν μέρος στους αγώνες.
Η σειρά των Ολυμπιακών αγώνων
Μέρα πρώτη
Πρωί ξεκινούσε η πανηγυρική έναρξη των αγώνων με ιεροτελεστίες και ορκωμοσία στο Βουλευτήριο, μπροστά στο άγαλμα του Διός. Όπως είπαμε ορκίζονταν οι αθλητές, οι γυμναστές, πατέρες και αδελφοί των νέων αθλητών πως ασκήθηκαν ένα δεκάμηνο και πως θα αγωνιστούν τίμια. Επίσης ορκίζονταν και οι Ελλανοδίκες ότι θα είναι αμερόληπτοι και ότι δεν θα αποκαλύψουν τους λόγους των αποφάσεών τους.
Από το 396 π.Χ. και έπειτα, την πρώτη πάντα μέρα μετά την ορκωμοσία ακολουθούσαν αγώνες κηρύκων και σαλπιγκτών, που θα προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην Ολυμπιάδα. Το απόγευμα της ίδιας μέρας τελούνταν τα αγωνίσματα παίδων.
Μέρα δεύτερη
Η δεύτερη μέρα ξεκινούσε στον ιππόδρομο με τους θεαματικούς αγώνες των ιπποδρομιών και αρματοδρομιών. Το απόγευμα τελούνταν τα αγωνίσματα του πεντάθλου. Η μέρα έκλεινε με νυχτερινές νεκρικές ιεροτελεστίες, χοές και θρηνωδίες, αφιερωμένες στον Πέλοπα.
Τρίτη μέρα
Ήταν η σπουδαιότερη μέρα των αγώνων, αφιερωμένη στη λατρεία του Διός. Το πρωί προσφερόταν η κύρια θυσία, η εκατόμβη των Ηλείων. Η πανηγυρική πομπή με τη συμμετοχή των αρχόντων, των θεωρών όλων των πόλεων και του πλήθους σχηματιζόταν στο Πρυτανείο και κατευθυνόταν στον μεγάλο βωμό του Διός, όπου ετελείτο η θυσία. Το απόγευμα γίνονταν τα αγωνίσματα του δρόμου, οι προκριματικοί του σταδίου ανά τέσσερεις αθλητές και οι τελικοί του δολίχου, του σταδίου και του διαύλου.
Τέταρτη μέρα
Η τέταρτη μέρα περιελάμβανε τα βαριά αγωνίσματα της πάλης, της πυγμής, του παγκρατίου και του οπλίτη δρόμου.
Πέμπτη μέρα
Πανηγυρική τελετή της ανακηρύξεως των Ολυμπιονικών και της στεφανώσεως στον πρόναο του ναού του Διός, μπροστά στο άγαλμα του Ολυμπιονίκη θεού. Την ώρα που προσέρχονταν, οι θεατές τους έραιναν με άνθη και φύλλα. Μετά τη στεφάνωση των νικητών η τελετή έκλεινε με την παράθεση σε αυτούς επίσημου γεύματος στο Πρυτανείο. Καθώς η νύχτα έπεφτε στη γραφική κοιλάδα του Κρόνιου ξεκινούσαν τα επινίκια τραγούδια και οι ύμνοι των Ολυμπιονικών και των συντρόφων τους. Τη νυχτερινή αυτή ατμόσφαιρα περιγράφει ο Πίνδαρος στους στίχους του.
«Αλλά να, που το όμορφο πρόσωπο του φεγγαριού με την ερατεινή διαύγεια φώτισε τη νύχτα. Και ολόκληρο το ιερό αντηχούσε από χαρούμενη ευωχία και θριαμβευτικά τραγούδια».
